Âm vang truyện 'Lục Vân Tiên' trong ca dao Nam Bộ

Khi dụng điển cố, người sáng tác thường nhắm tới mục đích lời ít ý nhiều, ngắn gọn, sâu sắc trong biểu đạt nhằm tăng cường sức biểu hiện cũng như mở rộng, đổi mới ý thơ, tạo sự hàm súc cho ngôn từ. Chỉ cần đôi ba chữ, điển cố có thể gợi cho người đọc văn bản cả một câu chuyện, một tấm gương, một bài học, một quan niệm nhân sinh.

Nghệ thuật sử dụng điển cố vốn là một đặc trưng nghệ thuật tiêu biểu của văn học thành văn thời trung đại, tuy nhiên đúng như nhà nghiên cứu Đặng Đức Siêu đã viết “thực ra việc dùng điển cố không phải là biện pháp riêng biệt của các tác phẩm văn thơ Nôm. Biện pháp tu từ này đã từng được các tác giả vô danh trong nhân dân quần chúng sử dụng một cách tài tình khi sáng tạo ca dao tục ngữ”. Trong khuôn khổ một bài viết, tôi xin đi vào phác họa vài nét cơ bản về việc sử dụng điển cố có nguồn gốc từ văn chương trung đại Việt Nam trong ca dao Nam Bộ.

Khi tiếp cận ca dao Nam Bộ, một điều dễ nhận thấy rằng, bên cạnh điển cố từ thi liệu văn trong văn học Trung Quốc, những bài ca dao của vùng đất mới này còn vận dụng điển cố từ thi liệu văn liệu của văn học Việt Nam. Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu là một truyện Nôm được truyền tụng rộng rãi ở Nam Bộ và đã được người bình dân Nam Bộ hết sức mến mộ. Từ đó một số chi tiết, nhân vật đã bước từ trang văn của cụ Đồ Chiểu để đi vào ca dao:

Chiều chiều vịt lội ao sen

Tình cờ tôi gặp người quen tôi chào

Chào cô trước mũi tiên phuông

Chào cô sau lái mặt vuông chữ điền

Hỏi thăm cô bác xóm giềng

Người nào là vợ Vân Tiên

Nói cho tôi biết chào liền chị dâu

Người nào người nghĩa tôi đâu

Nói cho tôi biết kết câu ân tình

Bài ca dao trên gợi nhắc đến chi tiết: Sau khi đánh tan tác giặc Cốt Đột, Lục Vân Tiên bị lạc vào rừng, gặp một căn nhà nhỏ. Chính trong căn nhà này chàng đã gặp được Nguyệt Nga. Sau đó thì Hớn Minh cũng vừa đem quân tới. Biết được Lục Vân Tiên đã gặp được Nguyệt Nga, Hớn Minh vui mừng:

Minh rằng: “Tẩu tẩu ở đâu,

Cho em ra mắt chị dâu thế nào”.

(Lục Vân Tiên)

Tấm lòng chung thủy sắc son của Nguyệt Nga đối với chàng Lục Vân Tiên đã trở thành một kiểu mẫu mà người con gái Nam Bộ nào cũng muốn hướng tới:

- Bông sen hết nhụy bỗng tàn

Em đây giữ tiết như nàng Nguyệt Nga

- Mấy lời than của anh nghe sao mà thiết yếu

Nước mắt em riu ríu tuôn ra

Anh ơi, không nhớ thuở xưa kia anh Vân Tiên mắc nạn, chị Nguyệt Nga đợi chờ

Có rất nhiều bài ca dao Nam Bộ đã ca ngợi khí tiết của Nguyệt Nga. Đây cũng là minh chứng sinh động cho thấy người bình dân Nam Bộ vô cùng tâm đắc với những bài học đạo lí vô cùng gần gũi của cụ Đồ Chiểu được gửi gắm trong những vần thơ mộc mạc trong truyện thơ Lục Vân Tiên:

Trai thời trung hiếu làm đầu

Gái thời tiết hạnh làm câu trao mình

Người bình dân Nam Bộ xem Nguyệt Nga là kiểu mẫu, là hệ quy chiếu:

Chim lẻ bạn còn bay về non đảnh

Cảnh nhớ thương là tình cảnh mặn

Dù cho vợ Trang Tử kia còn lỡ đạo thờ chồng

Còn em giữ một dạ, một lòng như chị Nguyệt Nga

Khoảnh khắc Nguyệt Nga trao tín vật cho Vân Tiên cũng đã trở thành cảm hứng để người bình dân Nam Bộ cảm tác:

Bây giờ em gặp chàng đây

Chàng cho em mượn chiếc khăn này làm ghi

Yêu em còn tiếc làm gì

Có cho em mượn, chàng thì đưa đây

Hay là sợ mẹ, sợ thầy

Xin chàng phải nói nước mây em tường

Ví dù chàng có lòng thương

Khăn này sánh với xuyến vàng Nguyệt Nga

Giữa đường gặp gỡ đôi ta

Cùng nhau kết tóc xe tơ vẹn tròn

Mỗi người một nước một non

Vàng kia không tiếc, lại còn tiếc khăn!

Hình ảnh Lục Vân Tiên do họa sĩ Hữu Hiếu thực hiện. Ảnh minh họa: INT

Bên cạnh sự thủy chung, người bình dân Nam Bộ còn ngợi ca hành động dũng cảm của Kiều Nguyệt Nga quyết giữ vẹn thủy chung với chàng Lục Vân Tiên can trường:

- Đôi đứa ta như Nguyệt Nga ngày trước

Đã trao lời nguyện ước với Vân Tiên

Liều mình qua cống Tây Phiên

Vai mang bức tượng, giữ lời nguyền không phai

- Anh thương em thì phải thương luôn

Đừng cho kẻ biển người nguồn Thuấn, Nghiêu

Em dặn chàng ai dỗ đừng xiêu

Ở sao có nghĩa như Kiều Nguyệt Nga

Vân Tiên mắc nạn đường xa

Thủy chung chờ đợi thiệt là sáu năm

Người bình dân Nam Bộ thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với tâm trạng của Kiều Nguyệt Nga. Đây là điều thú vị, xem như người bình dân “đồng sáng tạo” bởi lẽ trong nguyên tác Nguyễn Đình Chiểu không mô tả cụ thể tâm trạng tương tư của Kiều Nguyệt Nga nhưng trong bài ca dao sau, chúng ta nhận thấy một Kiều Nguyệt Nga hiện lên thật sinh động:

Đêm nằm chép miệng thở than

Thiếp ơi có nhớ nghĩa chàng hay không?

Dang tay rớt chén rượu nồng

Vái cùng Nguyệt lão tơ hồng xe dây

Xin cho đó hiệp cùng đây

Đừng cho gió tạt mưa bay điều gì

Mỗi ngày mỗi thảm sầu bi

Lê mê thấy cảnh, li bì thấy duyên

Ta đây vốn thật Vân Tiên

Đó phải Nguyệt Nga cất tiếng, ta khuyên vài lời

Xưa rày mỗi đứa mỗi nơi

Đám đông như hội đến chơi cũng buồn

Trong thế giới ca dao Nam Bộ có những bài ca dao yêu thương da diết thể hiện nỗi nhớ nhung li biệt. Chính sự xa cách của Lục Vân Tiên và Kiều Nguyệt Nga đã trở thành đối tượng so sánh với nỗi nhớ nhung li cách giữa “thiếp - chàng”:

Kể từ ngày thiếp cách chàng xa

Như Vân Tiên lâm bệnh, Nguyệt Nga cống Hồ

Thiếp xa chàng, ruột héo gan khô

Hang Thương Tòng chàng đợi, chốn Biển Hồ thiếp thương

Sống làm chi cách trở hai phương

Liều mình thác xuống suối vàng gặp nhau

Nếu như Nguyệt Nga là biểu tượng cho lòng thủy chung thì cha con Võ Thể Loan lại là biểu tượng cho sự phản trắc, bội bạc:

Chẳng thà em chịu đói, chịu rách học theo cách bà Mạnh, bà Khương

Chớ không như Võ hậu đời Đường

Làm cho bại hoại cang thường nhơ danh

Chẳng thà nghèo khó ở túp lều tranh

Chớ không đành bội nghĩa như cha con Võ công tham tài

Đặc biệt trong truyện Lục Vân Tiên có chi tiết cha con Bùi Kiệm ép duyên Nguyệt Nga, là chi tiết được người bình dân Nam Bộ chú ý:

- Má hồng mình cũng như ta

Đêm nằm thơ thẩn vào ra một mình

Em thương hay không tự ý của mình

Không phải anh như Bùi Kiệm ép duyên tình Nguyệt Nga

- Kiến bất thủ như tầm thiên lí

Thương không thương tự ý của mình

Đừng như Bùi Kiệm ép tình Nguyệt Nga.

Vậy nên Bùi Kiệm và Vân Tiên đã trở thành cặp hình ảnh đối lặp. Nếu Vân Tiên đại diện cho tất cả những phẩm cách của đấng nam nhi trung nghĩa vẹn toàn thì Bùi Kiệm lại là biểu tượng của kẻ thất phu, phản trắc, dâm ô:

Anh đi Lục tỉnh giáp vòng

Đến đây trời khiến đem lòng thương em

- Gá duyên thì phải lựa, phải xem

Coi thử đó là thằng Bùi Kiệm, hay anh Vân Tiên, em mới trao lời.

Như vậy, trong tâm thức dân gian, Lục Vân Tiên chính là hình mẫu, là mơ ước của những người con gái mong muốn có được tấm chồng xứng đáng như Vân Tiên.

Trong những bài ca dao có kết cấu đối – đáp, sự hiểu biết về truyện Lục Vân Tiên cũng là đề tài để đôi lứa thách đố:

Nào ai bị rớt xuống sông?

Nào ai thất lạc vườn hồng năm canh?

Nào ai phá ngục khai thành?

Nào ai bị trói năm canh bão bùng?

Nào ai giữ trọn hiếu trung?

Trai nam nhi đáp được gái nữ hồng kết duyên.

- Vân Tiên bị rớt dưới sông

Nguyệt Nga thất lạc vườn hồng năm canh

Hớn Minh phá ngục khai thành

Tiểu đồng bị trói năm canh bão bùng

Tử Trực giữ trọn hiếu trung

Trai nam nhi đây đối được gái nữ hồngtính s ao?

- Đời có sinh có tử

Có người dữ người hiền

Đố anh trong truyện Vân Tiên

Có ai thọ bịnh theo tiên chầu trời?

Ai bị một gậy bỏ đời?

Ai mà thổ huyết chết nơi gia đàng?

Ai mà vừa tới lâm san

Bị cọp ăn thịt chẳng oan ức gì?

Ai mà ăn ở bất nghì

Giữa đường bị cá nuốt đi?

Ai mà hùng hổ một khi

Kéo quân chật đất, ngựa phi dậy trời

Xưng tài giỏi nhất trần đời

Bị Tiên một nhát đứt lìa đầu đi?

Anh mà phân rõ thị phi

Em đây thí phát vô chùa đi tu

- Một năm có Đông, có Xuân, có Hạ, có Thu

Em lắng tai nghe anh đáp, nhưng đừng có đi tu, anh phiền

Lục bà thọ bịnh theo tiên

Phong Lai gãy cổ vì Tiên đánh đầu

Võ công là kẻ cơ cầu

Bị chàng Tử Trực nói câu động lòng

Hổ thân, thổ huyết mạng vong

Mẹ con họ Võ ăn ở hai lòng

Bị cọp ăn thịt chẳng oan uổng gì

Trịnh Hâm là đứa vô nghì

Xuống sông xuồng lật, cá thì nuốt ngay

Còn tướng Cốt Đột thày lay

Bị Tiên rượt chém chết ngay chiến trường

Anh đà phân giải tỏ tường

Em có đi tu, cho anh theo làm sãi đặng ăn chay trường với em

Cùng với sự xuất hiện của truyện Lục Vân Tiên, nói thơ Vân Tiên phổ biến tại miền Nam, trong đó có Bến Tre từ cuối thế kỷ XIX. Qua việc phân tích ảnh hưởng của Lục Vân Tiên đối với ca dao Nam Bộ, người viết nhận thấy: Việc xuất hiện điển cố trong văn học dân gian Nam Bộ là hệ quả của những loại hình sinh hoạt văn hóa xuất hiện phổ biến trong đời sống tinh thần của người Nam Bộ thời bấy giờ là: Nói thơ Vân Tiên. Loại hình diễn xướng này là minh chứng sống động cho giá trị, tầm vóc văn hóa mà Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu để lại cho hậu thế. Những lời thơ của ông đi vào lòng dân bằng lối biểu đạt hết sức mộc mạc, tự nhiên. Ca dao Nam Bộ cũng đã nhắc đến hình thức diễn xướng độc đáo này:

Vân Tiền, Vân Tiễn, Vân Tiên

Ai cho đồng tiền tôi kể Vân Tiên

Bên cạnh đó chúng ta còn dễ dàng nhận thấy một điều: Việc vận dụng điển cố trong ca dao Nam Bộ luôn gắn với nhu cầu bày tỏ quan điểm khen – chê, đồng tình – phản đối của người bình dân Nam Bộ đối với các nhân vật văn học (đây có thể xem là một hình thức tiếp nhận văn học?). Thế nên kết cấu phổ biến trong những bài ca dao có vận dụng điển cố thường có hình thức so sánh:

- Không phải anh như Bùi Kiệm ép duyên tình Nguyệt Nga

- Em đây giữ tiết như nàng Nguyệt Nga

Ca dao là tiếng nói tâm tình của người bình dân. Tuy nhiên, qua những điều đã trình bày chúng ta nhận thấy ẩn tàng đằng sau những câu ca dao của vùng đất mới là vai trò của người trí thức bình dân xưa trong sáng tác ca dao (Cụ thể ở đây là sáng tác của cụ Đồ Chiểu). Họ là “nguồn” cung cấp những thi liệu văn liệu của văn chương bác học phổ biến trong sáng tác dân gian. Dần dà chúng đã trở nên quen thuộc và được sử dụng phổ biến rộng khắp trong quần chúng nhân dân lao động.

Đồng thời trên nền tảng sự giao thoa của nhiều loại hình nghệ thuật trong quá trình tiếp nhận, người bình dân ở Nam Bộ lại có những cách vận dụng, cải biến thú vị để qua đó tạo nên những bài ca dao đặc sắc mang dấu ấn đời sống tâm hồn tình cảm của những con người đã khai phá vùng đất mới Nam Bộ. Cũng từ đó, hậu thế có thể cảm nhận được “âm vang mạnh mẽ của truyện Lục Vân Tiên trong ca dao Nam Bộ”. Đây chính là tình cảm yêu mến mà người bình dân dành cho sáng tác nổi tiếng của danh nhân văn hóa Nguyễn Đình Chiểu.