Chuyện kể về mối tình trắc trở của chàng Ba - chàng trai người Nùng hiền lành, dũng cảm nhưng nghèo khó và nàng Út - cô con gái xinh đẹp, nết na của Tộc trưởng người Giáy quyền quý, cao sang.
Vì những luật tục khắt khe của người khác tộc, vì ngăn cách thân phận hèn sang, chàng Ba - nàng Út không thể ở bên nhau, chỉ có thể nguyện chết cùng nhau.
Cảm thương mối tình tuyệt đẹp, đồng bào các dân tộc trên Cao nguyên đá đã chọn ngày 23/7 âm lịch hàng năm - ngày hẹn hò của chàng Ba và nàng Út ngày trước - là ngày những đôi tình nhân không nên duyên được với nhau có thể tìm gặp “người xưa” để tâm sự, thăm hỏi, sẻ chia nỗi lòng dù cả hai đều đã có gia đình riêng.
Chợ Phong lưu Khâu Vai ra đời từ đó, ghi dấu một phong tục vô cùng độc đáo của đồng bào vùng cao Hà Giang.
Nhằm ghi nhận và bảo tồn giá trị độc đáo của phiên chợ này, năm 2021, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa "Tập quán xã hội và tín ngưỡng Chợ Phong Lưu Khâu Vai" tỉnh Hà Giang vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.