GS.TS Lê Anh Vinh: Tự chọn môn là tin vui đối với giáo viên và học sinh!

Giờ lên lớp của cô trò Trường THPT Trần Nhân Tông, tỉnh Nam Định

GS.TS Lê Anh Vinh, Viện trưởng Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam cho rằng đây là điều hết sức vui mừng. Nhận định của GS Lê Anh Vinh được đưa ra từ góc nhìn trải nghiệm nghiên cứu giáo dục và kinh nghiệm thực tế của các nước trên thế giới nhiều năm nay.

Thích ứng thực tế

Thưa GS. Lê Anh Vinh, ông có thể lý giải vì sao chúng ta chuyển đổi thiết kế môn học từ tất cả các môn bắt buộc sang hệ thống chọn môn theo tổ hợp như năm nay?

Nếu nhìn tổng thể quá trình phát triển của nền giáo dục, chúng ta sẽ thấy đây là xu hướng tất yếu bởi việc mở rộng hệ thống đi kèm với sự đa dạng hóa giáo dục. Hiện nay, bậc học này đã có xu hướng phổ cập khi chương trình bao gồm nhiều môn học hơn với sự lựa chọn linh hoạt và có mối quan hệ chặt chẽ với định hướng nghề nghiệp.

Một chương trình cố định với quá nhiều các môn học bắt buộc đã không còn phù hợp và thậm chí là quá tải với đa số học sinh trong một trường trung học. Thay vào đó, các hoạt động giáo dục trong nhà trường phải trở nên đa dạng và linh hoạt nhất có thể để đáp ứng nhu cầu học tập của đông đảo cá nhân các em học sinh.

Nhiều nước cho phép chọn môn nhưng mỗi nước sẽ có những quy định khác nhau. Hiện tại có rất nhiều ý kiến trái chiều về cách phân chia môn bắt buộc và môn tự chọn của chúng ta. Xin ông cho biết quan điểm về vấn đề này?

Để đưa ra nhận định đúng đắn về cách thức phân môn mới, trước hết chúng ta cần nhìn lại định hướng xây dựng và mục tiêu của chương trình. Nếu như mục tiêu của giáo dục tiểu học và trung học cơ sở là đào tạo cơ bản, thì ở cấp trung học phổ thông, định hướng giáo dục đã tập trung nhiều hơn vào mục tiêu lựa chọn nghề nghiệp để tiếp tục học lên, học nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động.

Chính vì vậy, chương trình của bậc trung học phổ thông mang định hướng nghề nghiệp cao, trong đó một số môn mang tính chất công cụ, hay tích hợp mục tiêu phát triển nhiều năng lực chung sẽ là các môn học bắt buộc, những môn học có mục tiêu phát triển năng lực chuyên biệt sẽ nằm trong tổ hợp lựa chọn. Với cách làm như vậy, các môn lựa chọn sẽ mang tính phân hoá và chuyên sâu hơn so với chương trình hiện hành nhằm đáp ứng nhu cầu của học sinh khi lựa chọn những tổ hợp này.

Ông nghĩ thế nào về việc Lịch sử không còn là môn học bắt buộc ở bậc trung học phổ thông?

Đối với môn Lịch sử, chúng ta có thể thấy hầu hết các kiến thức thông Sử (kiến thức phổ thông, cơ bản mà một công dân Việt Nam cần có đối với lĩnh vực Lịch sử) đã được giới thiệu đầy đủ cho đến hết chương trình lớp 9. Học sinh tốt nghiệp THCS là đã hoàn thành chương trình giáo dục cơ bản nên kiến thức Lịch sử, cũng như tất cả các môn học khác, đã đạt trình độ phổ thông. Chương trình Lịch sử ở trung học phổ thông sẽ được tổ chức dưới dạng chuyên đề, đào sâu vào các lĩnh vực chuyên biệt của ngành Sử học như nghiên cứu lịch sử, lịch sử chính trị, lịch sử kinh tế, lịch sử văn minh, văn hóa, lịch sử quân sự và lịch sử xã hội, sự tương tác và hội nhập của Việt Nam vào khu vực và thế giới.

Thực ra đây có thể coi là điểm ưu việt trong phân bổ và thiết kế chương trình mới. Nếu Lịch sử nói riêng và các môn tự chọn khác nói chung vẫn giữ nguyên là môn bắt buộc với thời lượng ít hơn như ở chương trình hiện hành, sẽ có một bộ phận học sinh có năng lực, thiên hướng và nhu cầu theo đuổi định hướng nghề nghiệp về một số lĩnh vực liên quan không có cơ hội được tiếp cận với mảng kiến thức phân hoá này. Với góc nhìn này, sẽ rất nhiều giáo viên mong muốn môn học của mình là môn tự chọn vì đó là một bước đi tiến bộ mang lại nhiều cơ hội cho cả học sinh và giáo viên.

Theo xu hướng nền giáo dục tiên tiến

Liệu việc được tự do chọn môn có dẫn đến tình trạng học lệch không, thưa ông?

Tôi không nghĩ vậy. Lí do là bởi các em vẫn buộc phải lựa chọn ít nhất một môn từ cả ba nhóm môn. Ví dụ, học sinh chọn thiên về nhóm môn Khoa học tự nhiên vẫn học ít nhất một môn trong nhóm Khoa học xã hội và một môn trong nhóm Công nghệ & Nghệ thuật.

Theo như cơ chế hiện giờ, học sinh phải đưa ra một quyết định khá quan trọng ngay từ khi mới lên lớp 10. Nhiều người lo ngại như vậy là quá sớm vì nhiều em chưa thực sự hiểu về khả năng và thiên hướng của mình. Ông nghĩ sao về vấn đề này?

Trong giai đoạn đầu, công tác tư vấn định hướng trong quá trình đăng kí chọn môn là rất quan trọng. Cả phụ huynh và học sinh sẽ đều cần được cung cấp đầy đủ thông tin chính xác để đưa ra lựa chọn phù hợp nhất.

Tuy nhiên, về dài hạn, các môn học có thể được sắp xếp linh hoạt hơn, phân chia theo cấp độ thay vì gắn với tên gọi cụ thể của khối 10, 11 hay 12, cho phép học sinh được lựa chọn những môn học khác nhau và thay đổi khi lên lớp trên. Ví dụ, trong năm lớp 10 học sinh có thể chọn học Lịch sử cấp độ I nhưng không nhất thiết phải tiếp tục học môn này ở cấp độ II khi lên lớp 11 mà thay vào đó có thể bắt đầu học Hoá học cấp độ I. Người học chỉ bị giới hạn về số môn tối thiểu phải hoàn thành ở cấp độ cao nhất khi tốt nghiệp phổ thông trung học. Cơ chế này cho phép học sinh được tiếp cận đa dạng các môn học và giảm thiểu áp lực khi đăng kí môn đầu năm lớp 10.

Đây là cách làm đang được áp dụng rộng rãi ở nhiều nền giáo dục trên thế giới. Tuy nhiên hướng đi này đòi hỏi kế hoạch chuẩn bị trong dài hạn, ngay từ khâu đào tạo giáo viên. Các trường sư phạm sẽ cần nghiên cứu điều chỉnh chỉ tiêu tuyển giáo sinh ở các môn học sao cho phù hợp với những chuyển dịch về nhu cầu tuyển dụng ở nhà trường khi triển khai chương trình.

Chủ động và thích ứng

Để chuẩn bị tốt cho năm học tới đây, chúng ta cần làm gì để việc triển khai được hiệu quả, tránh lúng túng và giảm thiểu xáo trộn ở mức thấp nhất, thưa ông?

Trước hết, cần phải nhanh chóng triển khai khảo sát lấy ý kiến nguyện vọng chọn môn của học sinh để chủ động xây dựng thời khoá biểu và chuẩn bị giáo viên, cơ sở vật chất phù hợp với nhu cầu của học sinh. Nếu triển khai theo đúng tinh thần nguyên bản của việc lựa chọn môn học, đơn vị lớp trong nhà trường phổ thông trung học sẽ trở thành lớp môn học, thay vì lớp học như hiện nay. Học sinh sẽ di chuyển đến các phòng học khác nhau để học từng môn thay vì giáo viên là người di chuyển như chương trình hiện hành. Mô hình này theo thời gian sẽ tiệm cận mô hình đăng ký lớp theo tín chỉ như ở bậc đại học.

Cách làm này sẽ tạo sức ép tự nhiên để việc dạy và học gắn với thực tiễn hơn. Học sinh khi lựa chọn môn học cũng đã có cân nhắc kĩ lưỡng về năng lực và sở thích, do đó các lớp học giờ đây sẽ có những người học chủ động, tích cực, có đam mê và nhu cầu thực tế đối với môn học. Giáo viên cũng buộc phải có những thay đổi trong công tác chuyên môn giảng dạy để thu hút và đáp ứng các nhu cầu từ phía học sinh. Bên cạnh đó, theo chương trình mới, học sinh sẽ học ít môn hơn, nhưng các môn thuộc tổ hợp lựa chọn sẽ có xu hướng phân hoá chuyên sâu và chiếm thời lượng cao hơn. Điều này giúp giảm sự xáo trộn về tổng số tiết dạy của giáo viên các môn này so với chương trình hiện hành (do giáo viên tuy sẽ dạy ít lớp hơn nhưng số tiết mỗi lớp lại nhiều lên).

Nhưng dù có chuẩn bị kĩ đến đâu, 108 tổ hợp chọn môn liệu có quá nhiều không, thưa ông?

Vấn đề không nằm ở số lượng tổ hợp nhiều hay ít. Nếu chúng ta vẫn tư duy lớp học theo hình thức niên chế như cũ thì dù chỉ có 10 tổ hợp cũng là quá sức. Nhưng nếu chúng ta áp dụng tư duy theo mô hình lớp môn học như tôi đã giải thích ở trên, chúng ta có các lớp cố định để học các môn còn học sinh sẽ di chuyển giữa các lớp để học. Khi đó số tổ hợp chọn môn nhiều hay ít không còn là vấn đề.

Trên thực tế cần xác định rằng trong những năm đầu triển khai cách làm mới, việc có nhiều trường không thể đáp ứng 100% nguyện vọng của học sinh là điều không thể tránh khỏi, do những hạn chế về nhân sự và điều kiện cơ sở vật chất. Quá trình chuyển đổi sẽ cần thời gian để nhà trường và học sinh, phụ huynh thích nghi. Nếu điều kiện không cho phép, các trường vẫn có thể tổ chức các lớp tổ hợp được kết hợp sẵn phù hợp với hoàn cảnh của trường và nguyện vọng của đa số học sinh.

Một số biện pháp giúp cân đối số lượng nguyện vọng đăng kí môn học của học sinh mà các trường có thể cân nhắc là áp dụng chính sách ưu tiên theo thứ tự đăng kí, điểm số trong học bạ hoặc điểm thi vào lớp 10 Trung học phổ thông của học sinh. Đối với những môn có tính cạnh tranh cao, có thể áp dụng hình thức nộp đơn đăng kí môn học và phỏng vấn để lựa chọn trên cơ sở động lực, đam mê, năng lực và cam kết học tập của học sinh. Phương thức tuyển chọn này cũng góp phần giúp học sinh suy nghĩ kĩ hơn về thiên hướng của bản thân, từ đó lựa chọn môn học thực sự phù hợp cho mình.

Điều quan trọng nhất, theo tôi, là chúng ta phải vượt qua tâm lý e ngại để bắt đầu. Khó khăn nào rồi cũng có phương án giải quyết nhưng nếu không bước tiếp, thế giới chắc chắn sẽ không dừng lại đợi chúng ta.

Xin trân trọng cám ơn ông!