Gửi bình luận
Mỗi dịp Quốc khánh 2/9, khi những giai điệu hào hùng của “Tiến quân ca” cất lên, lòng người Việt lại dâng trào cảm xúc. Đó không chỉ là một bản nhạc - đó là biểu tượng tinh thần, là tiếng gọi độc lập, là linh hồn của một dân tộc đã đứng dậy từ máu lửa chiến tranh.
Nhưng ít ai biết rằng, bản Quốc ca ấy được viết nên bởi một chàng trai khi đó mới ngoài đôi mươi.
Bài hát được viết trong một căn gác nhỏ ở số 175 phố Mông Răng, nay là 45 phố Nguyễn Thượng Hiền (Hà Nội) - nơi được dùng làm cơ sở hoạt động bí mật trong những năm tháng nước sôi lửa bỏng. Và đằng sau mỗi nốt nhạc, ca từ là câu chuyện của niềm tin, lý tưởng; của những con người sống và viết bằng trọn vẹn trái tim hiến dâng cho Tổ quốc.
Gần một năm sau, ngày 17/8/1945, bài hát ấy được vang lên giữa Quảng trường Ba Đình hừng hực khí thế cách mạng, và chính thức trở thành Quốc ca của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ.
Nhân hơn 80 năm ngày bản “Tiến quân ca” ra đời (1944 - 2025) và 80 năm Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (1945 - 2025), chúng tôi có dịp trò chuyện cùng họa sĩ Văn Thao - con trai cố nhạc sĩ Văn Cao để lắng nghe những câu chuyện chưa từng được kể, những góc khuất sau ánh hào quang của một kiệt tác âm nhạc đã đi cùng dân tộc suốt gần một thế kỷ.
Với họa sĩ Văn Thao, “Tiến quân ca” không chỉ là bản hùng ca của dân tộc, mà còn là một phần ký ức gia đình, là chứng nhân thầm lặng cho lý tưởng, sự lựa chọn và những hy sinh của người cha nghệ sĩ.
Họa sĩ Văn Thao mở đầu câu chuyện bằng dòng hồi tưởng: “Bố tôi không chỉ là nhạc sĩ. Trong tâm thế của ông lúc ấy, ông là một chiến sĩ - một người chọn cầm bút thay vì cầm súng. Năm 1944, bố thoát ly khỏi gia đình ở Hải Phòng, theo lời giới thiệu của ông Vũ Quý - cán bộ Việt Minh - lên Hà Nội để hoạt động cách mạng, gia nhập tổ chức Thanh niên Cứu quốc. Tại đây, ông được giác ngộ và kết nối với phong trào thanh niên yêu nước. Cùng với những người bạn như nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi, Đỗ Nhuận, bố tôi tham gia phong trào từ những năm 1942 - 1943”.
Cũng chính trong lần gặp gỡ đó, cuộc đời nghệ thuật của Văn Cao rẽ sang hướng hoàn toàn mới. Ông được giao nhiệm vụ hoạt động bí mật trong Đảng Dân chủ và tham gia xuất bản báo Độc Lập cùng với Nguyễn Đình Thi. Trong bối cảnh ấy, Văn Cao đảm nhận trọng trách đặc biệt: Sáng tác một bài hát cách mạng phục vụ Mặt trận Việt Minh. Đây là bước ngoặt lớn đối với ông - một nghệ sĩ vốn quen thuộc với thơ ca, hội họa và văn chương, nhưng chưa từng tham gia hoạt động cách mạng chính thức.
Trước đó, Văn Cao đã có nhiều tác phẩm được đăng trên các báo nổi tiếng như Tiểu Thuyết Thứ Bảy, nhưng vẫn chưa thể sống bằng nghề. Ông từng sáng tác những ca khúc trữ tình sâu lắng như “Bến xuân”, “Buồn tàn thu”… Tuy nhiên, từ khi gia nhập phong trào cách mạng, Văn Cao đã tìm thấy cho âm nhạc của mình một sứ mệnh mới: Cổ vũ tinh thần dân tộc, truyền lửa cho quần chúng nhân dân trong cuộc khát khao tự do.
Trước khi sáng tác “Tiến quân ca”, nhạc sĩ Văn Cao đã có một số bài hát kêu gọi lòng yêu nước dành cho thanh niên Hải Phòng, lấy cảm hứng từ những chiến công hào hùng của cha ông. Những ca khúc như “Hò kéo pháo” trên sông Bạch Đằng, “Gò Đống Đa” hay “Thăng Long hành khúc ca” đều mang tinh thần hành khúc cổ vũ ý chí chiến đấu và lòng tự hào dân tộc.
Trong ký ức của họa sĩ Văn Thao, cha ông từng kể, căn phòng ở 45 Nguyễn Thượng Hiền là nơi cha ông sống cùng với người bạn - nhà văn Nguyễn Huy Tưởng. Căn gác nhỏ, vắng vẻ, với chiếc bàn gỗ, ngọn đèn dầu và một chiếc đàn piano cũ. Chính nơi đó, “Tiến quân ca” đã ra đời.
“Bố tôi kể, bố viết một mạch bài hát ấy chỉ trong một đêm. Có thể nói, tinh thần của thời đại đã thôi thúc ông - một người nghệ sĩ trẻ, sống giữa những ngày Hà Nội âm ỉ ngọn lửa cách mạng để viết ra ca từ và giai điệu hào sảng ấy”, họa sĩ Văn Thao cho biết.
Bản viết tay đầu tiên được ông chép lại gửi cho ông Vũ Quý. Và rồi từ đó, “Tiến quân ca” được phổ biến trong nội bộ Thanh niên Cứu quốc, được hát tại các cuộc mít tinh bí mật. Cho đến khi thời cơ Cách mạng Tháng Tám đến gần, bài hát được in trên báo “Độc lập”, được phổ biến rộng rãi và vang lên hùng tráng tại Quảng trường Ba Đình - chỉ vài ngày trước khi bản “Tuyên ngôn độc lập” ra đời.
Họa sĩ Văn Thao nhớ lại: “Bố tôi từng nói, khi viết ‘Tiến quân ca’, ông không hề nghĩ đó sẽ là Quốc ca. Bố chỉ nghĩ, mình cần một bài hát để khích lệ tinh thần chiến đấu, để nhân dân hát vang khi đứng lên. Chính ông cũng không thể ngờ rằng ca khúc của mình sẽ lan rộng và được đón nhận như vậy. Có lẽ, vì bài hát ấy đã đúng thời điểm, đúng cảm xúc của dân tộc, nên nó được lựa chọn một cách tự nhiên.
Gia đình tôi vẫn còn lưu bản thảo gốc của ‘Tiến quân ca’. Đó là một tờ giấy đã ố vàng, những nét bút mực nhòe đi theo thời gian. Nhưng từng con chữ, từng nốt nhạc vẫn còn vẹn nguyên cảm xúc”.
Theo lời con trai cố nhạc sĩ, quá trình in ấn “Tiến quân ca” gặp nhiều khó khăn do thiếu điều kiện và phương tiện. Lúc đó không có máy in, chỉ dùng phương pháp in lito thủ công: Viết tay chữ ngược lên bản đá rồi mới in ra. Người thợ in quen làm báo, truyền đơn chứ không biết in nhạc, nên nhạc sĩ Văn Cao phải được đưa đến một cơ sở in bí mật tại làng Bát Tràng để trực tiếp phụ trách việc in.
Cơ sở in rất bí mật, nằm trên một căn gác nhỏ, nơi ông phải ăn ở kín đáo, không được xuống gác. Ông được một thợ in dạy cách viết chữ ngược và cùng in bản “Tiến quân ca” trên báo Độc Lập - tờ báo của Đảng Dân chủ thuộc Mặt trận Việt Minh. Sau gần một tháng, bài hát được phát hành chính thức trên số báo bí mật này, mở đầu cho sứ mệnh âm nhạc cách mạng của ông.
Điều đặc biệt, theo họa sĩ Văn Thao, là khi Quốc hội họp lần đầu tiên vào tháng 11/1946 để chọn Quốc ca, “Tiến quân ca” được đa số đại biểu tán thành. Và từ đó, bản nhạc của một nghệ sĩ trẻ đã trở thành biểu tượng quốc gia. Buổi công diễn đầu tiên của “Tiến quân ca” diễn ra trong một đêm mít tinh tại Nhà hát Lớn Hà Nội - vốn do Việt Minh tổ chức dưới danh nghĩa tổ chức công khai. Khi ấy, bản nhạc được in trên giấy, phát cho người tham gia để cùng hát theo.
Ông Thao bồi hồi kể lại: “Không khí hôm đó vô cùng hào hùng. Bố tôi đứng trên sân khấu, trực tiếp chỉ huy dàn đồng ca. Lần đầu tiên, hàng trăm người hát vang bài ca ‘Tiến lên! Cùng tiến lên! Nước non Việt Nam ta vững bền...’ - âm vang ấy khiến nhiều người rơi nước mắt”.
Sự kiện ấy được coi là cột mốc đưa “Tiến quân ca” từ một bản nhạc cách mạng trở thành tiếng nói đại diện cho khát vọng độc lập của cả dân tộc.
Một trong những điều khiến nhiều người xúc động sâu sắc chính là tâm thế của nhạc sĩ Văn Cao khi “Tiến quân ca” trở thành Quốc ca. Ngày 17/81945, bài hát vang lên trang nghiêm tại Quảng trường Nhà hát Lớn trong lễ mít tinh mừng chính quyền cách mạng giành thắng lợi. Chỉ hai tuần sau đó, ngày 2/9/1945, giữa Quảng trường Ba Đình, “Tiến quân ca” được chính thức chọn làm nhạc nền mở đầu cho lễ Tuyên ngôn Độc lập do Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì.
Họa sĩ Văn Thao, con trai của nhạc sĩ, xúc động kể lại: “Sau sự kiện đó, bố tôi lặng lẽ gạch tên mình khỏi phần tác giả. Ông nói rằng, đây không còn là bài hát của riêng ông nữa, mà là của toàn dân tộc. Từ nay, bài hát sẽ sống một cuộc đời khác, không cần nhắc đến tên ông nữa.
Trong suốt nhiều năm sau, cố nhạc sĩ Văn Cao luôn sống giản dị, không hề đòi hỏi vinh danh cá nhân, kể cả khi cuộc sống gặp nhiều khó khăn. Họa sĩ Văn Thao tự hào chia sẻ: “Bố tôi chưa bao giờ dùng ‘Quốc ca’ để tranh quyền lợi hay danh tiếng. Điều ông trân trọng nhất là bài hát được nhân dân đón nhận và vẫn vang lên mỗi ngày cho đến tận hôm nay”.
Sau năm 1945, “Tiến quân ca” được công nhận chính thức là Quốc ca trong Hiến pháp 1946. Nhưng với Văn Cao, giá trị của bài hát không nằm ở danh hiệu hay giải thưởng. Họa sĩ Văn Thao nhớ lại: “Bố tôi từng nói, niềm tự hào lớn nhất không phải là các danh hiệu mà là khi nghe các em học sinh hát Quốc ca một cách hồn nhiên trong sân trường, hay nhìn thấy người lính hát vang trong lễ xuất quân”.
Hơn nửa thế kỷ sau ngày kết thúc kháng chiến, nhạc sĩ Văn Cao vẫn âm thầm theo dõi hành trình của bài hát. Ông từng chỉnh sửa một vài từ trong lời ca, không phải để thay đổi tinh thần, mà nhằm làm cho lời ca phù hợp hơn với thời đại. Nhưng tinh thần bất khuất, niềm tin vào chiến thắng và ý chí quật cường trong “Tiến quân ca” vẫn nguyên vẹn như ngày đầu ông sáng tác vào năm 1944.
Họa sĩ Văn Thao kể lại: “Bố tôi không hề nhận một đồng nhuận bút nào từ ‘Tiến quân ca’. Thậm chí sau này, khi có người đề nghị trả tiền bản quyền, ông vẫn kiên quyết từ chối. Ông nói rằng: “‘Tiến quân ca’ không còn là của tôi nữa, nó đã trở thành của Tổ quốc rồi”.
Trong một cuộc trò chuyện cuối cùng trước khi qua đời, cố nhạc sĩ Văn Cao từng chia sẻ: “Tôi chỉ mong mỗi lần ‘Tiến quân ca’ vang lên, người Việt sẽ thấy tự hào vì đất nước này đã trải qua biết bao mất mát, để có ngày hôm nay. Bài hát ấy không phải của tôi, mà là của tất cả những người đã sống, đã chiến đấu và đã hy sinh cho Tổ quốc”.
Nhắc lại câu nói đó, họa sĩ Văn Thao nghẹn ngào: “Bố tôi đã gửi cả tuổi trẻ, trái tim và lý tưởng vào bài hát ấy. Và tôi tin, ‘Tiến quân ca’ sẽ còn tiếp tục sống mãi, bởi nó mang trong mình linh hồn của một dân tộc không bao giờ khuất phục”.
Chính tấm lòng vì đất nước ấy đã khiến nhạc sĩ Văn Cao được ghi nhận và trân trọng sâu sắc. Trong lễ trao tặng Huân chương Hồ Chí Minh năm 1996, sau khi ông đã qua đời, lời tri ân dành cho ông không chỉ đến từ giới nghệ thuật mà còn từ mọi tầng lớp nhân dân.
80 năm qua, mỗi lần “Tiến quân ca” vang lên trong những lễ chào cờ trang nghiêm, ngày Quốc khánh hay những thời khắc trọng đại của đất nước, giai điệu ấy vẫn luôn mang theo một sức sống và xúc cảm riêng biệt, chạm sâu vào trái tim mỗi người Việt. Với họa sĩ Văn Thao, đó không chỉ là âm nhạc, mà là ký ức về người cha đã khuất.
Trong kho tàng ca khúc cách mạng đồ sộ, bài hát vẫn giữ vị trí đặc biệt không thể thay thế. Không chỉ vì đây là Quốc ca, mà còn bởi bài hát được sinh ra trong khoảnh khắc dân tộc đứng trước ngưỡng cửa đổi thay, từ trái tim của một nghệ sĩ chân chính chọn sống vì lý tưởng. Dù ra đời trong bối cảnh đất nước đầy thử thách và biến động, bài hát đã vượt lên trên mọi thăng trầm của lịch sử để trở thành biểu tượng tinh thần đoàn kết và ý chí kiên cường, vang vọng mãi trong tâm thức dân tộc.
