Trao quyền để mỗi học sinh trở thành 'nhà khoa học nhỏ'

Phóng viên Báo Giáo dục và Thời đại đã có cuộc trao đổi với bà Vũ Thị Hồng Châu, Hiệu trưởng Trường THPT Phước Long (phường Phước Long, TPHCM) để hiểu rõ hơn về “luồng gió mới” này.

- Thưa bà, gần đây hoạt động nghiên cứu khoa học của học sinh Trường THPT Phước Long được đánh giá là có bước chuyển mình mạnh mẽ, điều gì đã tạo nên “luồng gió mới” này?

- Những năm gần đây, nhà trường xác định nghiên cứu khoa học phải trở thành một trụ cột quan trọng song hành với hoạt động dạy và học. Chúng tôi nhận thấy học sinh hiện nay rất sáng tạo, ham tìm tòi và có khả năng tiếp cận nhanh với công nghệ. Chỉ cần được trao cơ hội và môi trường phù hợp, các em sẽ bứt phá rất nhanh. Để nuôi dưỡng tinh thần đó, nhà trường đã xây dựng các nhóm cố vấn chuyên môn theo từng lĩnh vực, câu lạc bộ STEM hoạt động thường xuyên.

Sự đầu tư này không chỉ mang tính vật chất mà còn tạo ra một văn hóa mới, văn hóa tìm tòi, đặt câu hỏi và dám thử nghiệm. Chính điều đó đã tạo nên luồng sinh khí mới, khiến phong trào nghiên cứu khoa học tại trường trở nên sôi động và thu hút đông đảo học sinh tham gia.

Năm học 2021–2022, học sinh của trường đạt 2 giải Nhì và 4 giải Ba tại cuộc thi khoa học kỹ thuật cấp thành phố. Năm học 2022–2023, thành tích tiếp tục được duy trì với 14 giải Ba và năm học 2023–2024, trường đạt 1 giải Nhì và 1 giải Ba.

- Bà có thể chia sẻ rõ hơn về những thay đổi trong cách tiếp cận nghiên cứu khoa học cho học sinh?

- Trước đây, học sinh thường nghĩ rằng nghiên cứu khoa học chỉ dành cho một nhóm nhỏ bạn học giỏi. Điều này vô tình tạo ra tâm lý e dè. Hiện nay, chúng tôi đổi mới theo hướng mở, thực tiễn, gắn dự án học tập.

Thay vì bắt đầu bằng những khái niệm lý thuyết nặng nề, giáo viên hướng dẫn các em quan sát thực tế, đặt câu hỏi từ những vấn đề đời sống quanh mình. Từ câu hỏi ấy, học sinh được thử nghiệm, được thất bại, rồi được quyền làm lại mà không bị áp lực.

Cách tiếp cận này khiến học sinh cảm nhận rõ rằng nghiên cứu khoa học không phải thứ gì xa vời, mà thực chất rất gần gũi và đầy hứng thú. Khi việc đặt câu hỏi trở thành thói quen, các em bắt đầu chủ động đề xuất dự án, chủ động tìm tài liệu và chủ động giải quyết vấn đề.

- Hoạt động nghiên cứu khoa học tác động như thế nào đến chất lượng giáo dục và sự phát triển kỹ năng của học sinh?

- Trước hết là sự thay đổi trong tự tin và khả năng lập luận. Khi làm nghiên cứu, học sinh phải trình bày vấn đề một cách mạch lạc, biết cách phân tích dữ liệu, đánh giá kết quả và bảo vệ quan điểm khoa học của mình.

Kế đến là tinh thần hợp tác và làm việc nhóm. Một đề tài thành công không thể thiếu sự phân công nhiệm vụ, quản lý thời gian và trao đổi liên tục giữa các thành viên. Điều này giúp các em trưởng thành hơn rất nhiều.

Cuối cùng, chúng tôi nhận thấy tư duy giải quyết vấn đề của học sinh được cải thiện rõ rệt. Các em biết nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ, biết tìm nguyên nhân cốt lõi, biết kết hợp kiến thức liên môn, những năng lực rất cần cho thế kỷ 21.

Chúng tôi luôn quan niệm rằng nghiên cứu khoa học là một hành trình trải nghiệm. Vì vậy, nhà trường hướng dẫn học sinh chọn đề tài phù hợp, vừa sức và có tính gần gũi với đời sống.

Các em được làm việc với kế hoạch linh hoạt, không bị ép buộc tiến độ, không chạy theo thành tích. Đội ngũ giáo viên cố vấn luôn theo sát và hỗ trợ kịp thời để tránh tình trạng quá tải. Mục tiêu lớn nhất là các em vui khi học, hào hứng khi khám phá, chứ không phải chịu áp lực.

- Trong năm học này, Trường THPT Phước Long có định hướng gì để tiếp tục thúc đẩy phong trào nghiên cứu khoa học?

- Chúng tôi sẽ tiếp tục mở rộng hợp tác với các trường đại học, doanh nghiệp công nghệ nhằm tạo điều kiện cho học sinh tiếp cận chuyên gia và môi trường nghiên cứu thực tiễn. Bên cạnh đó, chúng tôi xây dựng một kho học liệu số phục vụ nghiên cứu, giúp học sinh dễ dàng tìm tài liệu tham khảo.

Nhà trường cũng có cơ chế ghi nhận và khích lệ các đề tài độc đáo, giàu tính ứng dụng. Chúng tôi mong muốn mỗi học sinh đều có thể trở thành một “nhà khoa học nhỏ” theo cách riêng của mình.

- Được biết, năm nay số lượng đề tài tăng đáng kể và có nhiều điểm mới. Bà có thể chia sẻ thêm về những thay đổi này?

- Năm nay, trường có 19 đề tài cấp trường, tăng gấp đôi so với năm học trước. Không khí nghiên cứu khoa học tại trường thực sự rất phấn khởi. Điều này đến từ nỗ lực của thầy và trò trong việc đưa Nghị quyết 57 về đột phá khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số vào đời sống giáo dục.

Một điểm rất đáng mừng là các đề tài năm nay không chỉ tập trung vào lĩnh vực khoa học xã hội, hành vi như trước, mà đã mở rộng sang khoa học tự nhiên. Nhiều giáo viên lần đầu mạnh dạn tham gia hướng dẫn học sinh nghiên cứu.

Ngay từ dịp hè, giáo viên và học sinh đã cùng đề xuất ý tưởng, xây dựng đề cương và bắt tay vào thực hiện. Để động viên thầy cô, nhà trường đã đưa công tác nghiên cứu khoa học vào tiêu chí tính thu nhập tăng thêm, điều này tạo động lực rõ rệt.

Tính mới của các đề tài năm nay nằm ở việc chúng bám sát thực tiễn của nhà trường. Chẳng hạn, vấn đề sân trường nắng nóng khiến học sinh nghiên cứu đo hướng nắng, thiết kế hệ thống đèn năng lượng mặt trời che các cửa lớp; hay nhóm khác đưa trí tuệ nhân tạo (AI) vào hỗ trợ hướng nghiệp, giúp học sinh lựa chọn trường đại học phù hợp với năng lực, sở thích và điều kiện kinh tế gia đình.

Đặc biệt, ngoài các đề tài ứng dụng thực tế cũng có những đề tài nghiên cứu chiều sâu về vấn đề biến đổi tâm lý ảnh hưởng trực tiếp đến học sinh như đề tài "Nghiên cứu thực trạng kỳ thị nội hóa". Đề tài xuất phát từ thực trạng sức khoẻ tinh thần và tâm lý học đường của học sinh.

- Bà muốn gửi gắm điều gì tới giáo viên, học sinh và phụ huynh trong việc nghiên cứu khoa học trong nhà trường?

- Tôi mong học sinh hãy xem nghiên cứu khoa học như một hành trình khám phá, không phải cuộc thi chạy theo điểm số. Khi thầy cô đồng hành, phụ huynh khích lệ và các em dám thử sức, chắc chắn chúng ta sẽ tạo ra nhiều giá trị mới.

Quan trọng nhất không phải sản phẩm cuối cùng mà là tư duy khoa học, khả năng phân tích và tinh thần tìm tòi được hình thành trong quá trình nghiên cứu. Đó là hành trang quý giá đi theo các em suốt đời. Tôi tin rằng với sự trao quyền và khích lệ đúng cách, phong trào nghiên cứu khoa học tại Trường THPT Phước Long sẽ còn khởi sắc mạnh mẽ hơn nữa.