Đảo chính ở châu Phi: Có thể ngăn hiệu ứng domino?

Những năm gần đây, Sahel trở thành sân chơi hàng đầu cho các nhóm vũ trang, khủng bố. Theo chỉ số khủng bố toàn cầu do Viện Kinh tế và hòa bình (IEP) có trụ sở tại Úc đưa ra, khu vực này hiện chiếm tới 43% số thương vong do khủng bố toàn cầu.

Trên khắp các quốc gia Sahel - từ Niger và Mali đến Burkina Faso và Chad - tình trạng tham nhũng tràn lan, nghèo đói cùng cực, thất nghiệp lan rộng. Cùng với đó, người dân ngày càng bất mãn với các chính phủ dân sự và đồng minh phương Tây vì nhận thức được sự bất lực của các đối tác phương Tây và các tổ chức quốc tế trong việc mang lại sự ổn định và đảm bảo an ninh trong khu vực. Ngược lại, thiện cảm và sự ủng hộ của họ với các lực lượng đảo chính ngày càng nhiều.

Bên cạnh đó, theo chuyên gia Aina, phải kể đến một yếu tố nữa là tình cảm chống Pháp ngày càng tăng đã góp phần tạo ra "vành đai đảo chính" ở châu Phi. Năm trong số bảy nước vừa xảy ra đảo chính là cựu thuộc địa của Pháp.

Ký ức về thời còn làm thuộc địa của Pháp vẫn còn tồn tại rất nhiều ở vùng Sahel. Ký ức này cùng việc Pháp gần đây không thể hiện tốt trong việc giữ an ninh ở châu Phi khiến người dân Sahel ngày càng cảnh giác với những điều Pháp làm trong khu vực.

Các lực lượng đảo chính ở nhiều nước đã lợi dụng thái độ này, cố gắng thể hiện mình như những anh hùng chống thực dân và những con tốt tham nhũng trong chính phủ dân sự. Đây là lý do tại sao quần chúng hoan nghênh sự lãnh đạo của quân đội với những khẩu hiệu chống Pháp ở Mali, Burkina Faso, Chad và gần đây nhất là Niger.

Kể từ năm 1950, toàn cầu chứng kiến ít nhất 486 cuộc đảo chính quân sự (242 cuộc thành công), châu Phi nhiều nhất với 214 cuộc (106 cuộc thành công), đài Al Jazeera thống kê. 45 trong số 54 quốc gia khắp châu Phi chứng kiến ít nhất một nỗ lực đảo chính kể từ năm 1950.

Liệu có thành hiệu ứng domino, làm sao ngăn chặn?

Nguyên nhân dẫn tới đảo chính ở từng nước có phần khác nhau, tuy nhiên tác động có lẽ là tương tự, có thể gây ra hiệu ứng domino dẫn đến nhiều nỗ lực đảo chính nữa chống lại những nhà cầm quyền lâu đời trong khu vực, theo trang tin Politico.

Giám đốc phân tích Ryan Cummings của Công ty tư vấn rủi ro Signal Risk (có trụ sở tại Nam Phi) nhận xét rằng “nếu nhìn vào một số chính phủ đã rơi vào tình trạng đảo chính ở châu Phi thì đây là những chính phủ phi dân chủ, không được lòng dân và sử dụng quân đội để thúc đẩy quyền lực”, và “khi nhìn quanh khu vực sẽ nghĩ đến vài ví dụ khác”.

Theo hãng tin Reuters, các cuộc đảo chính có điểm chung: Không nước nào khuất phục trước áp lực quốc tế. Sự lên án hoặc đe dọa can thiệp quân sự hầu như không có tác dụng với các lãnh đạo đảo chính ở các nước này.

Các lệnh trừng phạt từ các nước phương Tây tác động mạnh đến người dân nhưng dường như lại gây ra sự phản kháng mạnh và tăng cường sự ủng hộ của họ với các lực lượng đảo chính. Đây là điều phải tính đến nếu muốn tìm và giải quyết nguyên nhân sâu xa để ngăn chặn hiệu ứng domino đảo chính thôi lan rộng ở khu vực này.

Từ các cuộc đảo chính, bà Kamissa Camara, cố vấn cấp cao về châu Phi tại tổ chức phi đảng phái Viện Hòa bình Mỹ, cựu Ngoại trưởng và Chánh Văn phòng tổng thống Mali, cho rằng nền dân chủ kiểu phương Tây đã không cho thấy sự thành công ở một số nước châu Phi.

Thế hệ trẻ ở những quốc gia này cần xác định được con đường riêng và thiết kế những thể chế phù hợp cho mình. Các nước bên ngoài, với tư cách là đối tác quốc tế nên tập trung hơn vào khu vực tư nhân, nơi có thể tạo ra lượng việc làm cần thiết trong vài năm tới để ngăn cản hàng triệu thanh niên bị lôi kéo bước vào thị trường ma túy để tìm kiếm cơ hội việc làm, nhằm hạn chế bất ổn.

Bên cạnh đó, theo chuyên gia Aina, Pháp cần rút kinh nghiệm từ những thất bại về quân sự và chính trị, coi các quốc gia Sahel là những đối tác an ninh bình đẳng và độc lập thay vì các thuộc địa cũ cần sự hướng dẫn của Pháp.

Một phần của điều này là Pháp phải công nhận sức mạnh mà Nigeria nắm giữ với tư cách là nền kinh tế hàng đầu của Sahel, hợp tác với Nigeria một cách bình đẳng để đạt được các mục tiêu chính trị, kinh tế và an ninh trên toàn khu vực.•