Đừng biến nuôi dạy con thành 'cuộc đua mạng xã hội'

Áp lực từ việc so sánh và chứng thực xã hội vô tình kéo trẻ vào vòng xoáy căng thẳng, ảnh hưởng tới tâm lý, động lực học tập và mối quan hệ gia đình.

“Sàn diễn” thành tích?

Trong kỷ nguyên số, mạng xã hội không chỉ là nơi kết nối mà còn là sàn diễn của những “thành tích” gia đình: điểm số, bằng khen, lớp năng khiếu, khoá học hè, giải thưởng. Ở một góc khác, bé nhận quà, bé đạt điểm cao, bé tham gia hoạt động ngoại khoá… tất cả có thể trở thành thước đo giá trị của bậc làm cha mẹ. Vòng xoáy so sánh ấy dần chuyển áp lực từ cha mẹ sang con trẻ, để lại hệ quả về tâm lý, quan hệ gia đình và cả cách trẻ nhìn nhận bản thân.

Trong những năm gần đây, hiện tượng “cha mẹ thành tích”, những phụ huynh đặt nặng thành tích học tập, hoạt động ngoại khoá như thước đo hiệu quả nuôi dạy ngày càng dễ bắt gặp. Các nhóm phụ huynh, trang cá nhân, video ngắn tràn ngập hình ảnh con đoạt giải, thi đỗ trường nọ, đạt điểm cao cấp tỉnh; phần mô tả thường là lời khoe, lời tự hào, hoặc ngược lại, than vãn khi con “chưa đủ tốt”.

Mạng xã hội làm phóng đại xu hướng này theo hai chiều: một là khuyến khích khoe thành tích vì ảnh đẹp, câu chuyện thành công dễ nhận tương tác; hai là thúc đẩy so sánh khi người khác đăng, người xem (đặc biệt là các bậc cha mẹ) dễ cảm thấy phải “bắt kịp”. Cộng hưởng với xu hướng đó là thị trường giáo dục tư nhân, lớp năng khiếu, trung tâm ôn thi… không ngừng mở rộng, biến hành trình học tập của trẻ thành chuỗi hoạt động có thể đo lường, cân đong bằng các con số và giấy khen.

Ở nhiều gia đình, “bảng điểm” trở thành tấm biển hiệu. Ở lớp học, giáo viên, thành tích thi cử, danh hiệu được dùng để khẳng định năng lực phụ huynh. Ở buổi họp mặt, những câu chuyện về con học thêm môn nọ, giành giải kia, được bàn luận như tiêu chí đánh giá trách nhiệm làm cha mẹ. Lâu dần, việc nuôi dạy con không còn chỉ là chăm sóc, dạy kỹ năng sống, mà trở thành cuộc chạy đua liên tục để con “không thua ai”.

Rơi vào “bẫy thành tích”

Theo TS Nguyễn Thị Bích Liên, giảng viên Khoa Tâm lý học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), việc so sánh có thể trở thành động lực nếu diễn ra lành mạnh. Tuy nhiên, trên mạng xã hội, so sánh thường bị biến dạng bởi tính chọn lọc của nội dung. Người dùng chỉ chia sẻ những khoảnh khắc “tốt đẹp”, xóa đi phần mệt mỏi hay thất bại, vô tình tạo ra một phiên bản đời sống không thực, khiến người khác so sánh một cách sai lệch.

Cơ chế vận hành của hiện tượng này gồm nhiều yếu tố. Thứ nhất, tính chọn lọc nội dung: nhiều phụ huynh chỉ đăng tải phần đẹp nhất của quá trình giáo dục - cúp, bảng điểm, hình ảnh con đọc sách - trong khi những khủng hoảng, thất bại hay mâu thuẫn hầu như không được phô bày. Thứ hai, thuật toán đẩy nội dung tương tác: các bài khoe thành tích dễ nhận lượt like, share, comment nên được ưu tiên hiển thị, làm gia tăng áp lực để mọi người phải “có thành tích” nhằm tương tác.

Thứ ba là văn hóa chứng thực xã hội: lượt like hay bình luận trở thành thước đo “chứng thực” cho cách nuôi dạy. Khi nhận được xác nhận từ cộng đồng, cha mẹ có xu hướng tiếp tục tái tạo hành vi này. Cuối cùng là so sánh ngang hàng: phụ huynh so sánh con mình với bạn bè, với con nhà hàng xóm hay với lứa trẻ xuất hiện trên feeds, dẫn đến chuỗi phản ứng: tăng hoạt động cho con, chi nhiều hơn cho các khóa học, yêu cầu con đạt kết quả cao hơn.

Chị Ngọc Lan, một phụ huynh ở phường Tây Hồ (Hà Nội), cho biết: “Trên mạng xã hội, tôi thường thấy các mẹ đăng ảnh con đoạt giải, bảng điểm đẹp hay tham gia hoạt động ngoại khóa. Thấy bạn bè con có thành tích tốt, tôi cũng muốn con mình không thua kém. Thỉnh thoảng cảm thấy áp lực, nhưng cũng không muốn bỏ lỡ cơ hội cho con”.

Anh Minh, một phụ huynh khác, thừa nhận: “Ban đầu tôi chỉ muốn chia sẻ vài hình ảnh học tập của con với người thân. Nhưng càng đăng, càng thấy lượt like, bình luận nhiều, tôi lại có xu hướng đăng thêm. Con tôi đôi khi cũng nhận ra áp lực phải hoàn thành nhiều bài tập, tham gia nhiều lớp học hơn các bạn”.

Những chia sẻ này minh họa cho cơ chế vận hành mà TS Nguyễn Thị Bích Liên chỉ ra: phụ huynh dễ bị cuốn vào vòng lặp đăng bài - được chứng thực - so sánh - tăng kỳ vọng, khiến trẻ bị kéo vào áp lực học tập và hoạt động ngoài giờ, dù các em không kiểm soát được kỳ vọng đó.

Theo TS Nguyễn Thị Bích Liên, có nhiều nguyên nhân khiến cha mẹ vô tình chạy theo thành tích của con. Trước hết là áp lực xã hội và văn hóa thành tích: trong nhiều trường hợp, bằng cấp, điểm số trở thành thước đo đánh giá giáo dục và địa vị, khiến các gia đình lo sợ bị “thua thiệt” so với người khác.

Bên cạnh đó, kỳ vọng bản thân cũng là yếu tố quan trọng. Nhiều phụ huynh xem thành công của con như minh chứng cho thành công của chính mình, hoặc như một cách “đối trọng” với những thất bại cá nhân trong quá khứ. Không ít cha mẹ cũng thiếu thông tin về phát triển toàn diện: họ chưa thực sự nhận ra tầm quan trọng của kỹ năng sống, cảm xúc và trải nghiệm trong quá trình trưởng thành của trẻ.

Áp lực nghề nghiệp và cạnh tranh trong xã hội hiện đại càng làm gia tăng sức ép. Cha mẹ lo lắng con không đủ sức cạnh tranh trong tương lai, nên dồn mọi nguồn lực để con “đủ tiêu chí” vào trường này, lớp nọ, kỳ vọng nhiều thành tích học thuật.

TS Bích Liên nhấn mạnh, phần lớn phụ huynh không cố ý gây áp lực. Họ bị cuốn vào bối cảnh chung, hành vi được củng cố bởi phản hồi xã hội - những lượt “like”, lời khen - và vô tình tạo ra vòng lặp so sánh, kỳ vọng, đầu tư thêm cho con.

Áp lực vô hình

Áp lực thành tích và so sánh không chỉ ảnh hưởng nhất thời tới tâm trạng trẻ, mà còn để lại những hệ lụy lâu dài. Chia sẻ từ cô Mai Hương, giáo viên Trường THCS Đoàn Thị Điểm (Hà Nội) cho biết: “Nhiều học sinh của tôi khi thi cử hoặc tham gia hoạt động ngoại khóa tỏ ra lo lắng, căng thẳng. Có em che giấu điểm kém, hoặc không dám thử sức vì sợ cha mẹ thất vọng. Phụ huynh nên hiểu rằng học là cả quá trình, không phải một vài con điểm”.

Anh Trần Quốc Minh, phụ huynh học sinh tại Lào Cai, chia sẻ thẳng thắn về áp lực mà con mình đang chịu: “Tôi muốn con đạt thành tích tốt, nhưng đôi khi thấy cháu căng thẳng, mất ngủ, tôi lại băn khoăn không biết như vậy có phải mình tạo áp lực cho con hay không? Tôi phải nhắc bản thân không chỉ nhìn vào điểm số, mà quan tâm tới cảm xúc của con”. Câu chuyện của anh Minh phản ánh thực tế nhiều gia đình, bố mẹ mong muốn những điều tốt nhất cho con đôi khi vô tình trở thành gánh nặng.

Góc nhìn của trẻ cũng cho thấy tác động rõ ràng. Em Hồ Linh, học sinh lớp 8 tại Lào Cai tâm sự: “Em thấy bạn bè luôn được đăng hình ảnh khen thưởng, còn mình thì ít. Nhiều lúc em cũng muốn học tốt, có điểm cao, chia sẻ lên mạng để được khen. Nhưng rồi em lại cảm thấy áp lực nhiều hơn vui vẻ”. Những lời tâm sự này làm nổi bật vòng xoáy tâm lý: trẻ cố gắng để đáp ứng kỳ vọng xã hội, trong khi cha mẹ cũng lo lắng và áp lực kết quả, tạo ra mối quan hệ đôi khi căng thẳng, thiếu sự thấu hiểu.

Qua đó, có thể thấy áp lực thành tích trên mạng xã hội không chỉ ảnh hưởng tới cảm xúc và động lực học tập của trẻ, mà còn tác động trực tiếp tới mối quan hệ gia đình, khiến việc giáo dục trở nên phức tạp hơn, đòi hỏi cha mẹ và nhà trường cùng có cách tiếp cận cân bằng.

Theo chuyên gia, áp lực kéo dài có thể làm trẻ giảm động lực học tập nội tại, mất tự tin hoặc hình thành tự tin ảo dựa trên thành tích nhất thời. Mâu thuẫn gia đình cũng dễ nảy sinh khi cha mẹ đặt kỳ vọng quá cao. Thêm vào đó, việc tập trung quá nhiều vào học thuật khiến thời gian vui chơi, sáng tạo, rèn luyện kỹ năng sống của trẻ bị hạn chế, điều quan trọng cho phát triển toàn diện.

“Áp lực từ cha mẹ, cộng với việc so sánh qua mạng, có thể khiến trẻ hình thành tư duy sợ sai. Khi trẻ sợ sai, các em không dám thử, không dám sáng tạo. Cha mẹ cần học cách tách giá trị của bản thân ra khỏi thành tích của con”, TS Nguyễn Thị Bích Liên giải thích.

Gia đình chị H (Hà Nội) từng là ví dụ của “cha mẹ thành tích”. Chị cho con trai học hai lớp tiếng Anh, một lớp piano, kèm Toán; mọi thành tích đều được lưu giữ và đăng lên mạng. Sau khi con liên tục kêu mệt mỏi, mất ngủ, chị H tham gia một buổi tư vấn gia đình.

Chị chia sẻ: “Khi chúng tôi lắng nghe con - nghe về niềm thích thú đọc truyện tranh hơn là ôn luyện, mọi thứ thay đổi. Chúng tôi bắt đầu cân bằng lịch học cho con, và tập trung khen ngợi nỗ lực, không chỉ điểm số”. Sau sáu tháng, con trai chị ngủ tốt hơn, vui chơi nhiều hơn và học ở trường với tâm trạng thoải mái.

Mạng xã hội và đời sống hiện đại không nhất thiết xấu. Nó có thể là nguồn hỗ trợ, chia sẻ kinh nghiệm. Vấn đề nảy sinh khi “thành tích” trở thành tấm giấy chứng nhận giá trị của con và cả cha mẹ. Nuôi dạy con là hành trình dài, đòi hỏi sự kiên nhẫn, lòng cảm thông và khả năng chấp nhận lỗi lầm của cả cha mẹ lẫn con cái.

Khi phụ huynh học được cách tôn trọng tốc độ phát triển tự nhiên của con, giảm bớt nhu cầu so sánh, trẻ em sẽ có cơ hội phát triển toàn diện hơn: về trí tuệ, cảm xúc và kỹ năng sống, điều quan trọng hơn mọi tấm bằng khen được chụp lại và đăng lên mạng.