Sự khác biệt 12 con giáp trên thế giới: Những biến thể thú vị tạo nên ĐA VŨ TRỤ văn hóa truyền thống

Chắc chắn rằng ai trong số chúng ta cũng đã từng nghe qua về hình tượng mười hai con giáp. Đó là những con giáp vốn đã vô cùng quen thuộc với mỗi người chúng ta. 

Thế nhưng bạn có bao giờ thắc mắc rằng liệu ở những nơi khác trên thế giới mà cũng sử dụng hệ thống mười hai con giáp giống như Việt Nam, thì liệu thứ tự lẫn chủng loại của 12 con giáp ấy có giống với những gì chúng ta đã vốn quen, những gì chúng ta đã từng biết?

Thật ra “vũ trụ” con giáp đa dạng hơn thế rất nhiều. Sự giao thoa của những nền văn hóa khắp nơi trên thế giới khiến các sinh vật trong mỗi nền văn hóa đôi khi là được vay mượn, đôi khi lại được biến tấu, thay thế sao cho phù hợp với bản sắc, tập tục hay khí hậu từng vùng. Hơn thế nữa, mỗi quốc gia lại có một nền văn hóa riêng của mình, nên cũng tạo ra một phiên bản 12 con giáp riêng trong “đa vũ trụ” văn hóa về 12 con giáp.

Hôm nay hãy cùng tìm hiểu về sự khác biệt 12 con giáp trên thế giới ra sao?

1. Mười hai con giáp là gì?

Có thể hiểu một cách đơn giản rằng 12 con giáp (hay còn gọi là thập nhị địa chi) là tập hợp gồm 12 con vật được đánh số thứ tự nhất định. Hệ thống 12 con giáp được xem là một cách tính chu kỳ, tính lịch khi sử dụng lịch âm, lịch theo mùa trăng ở các nước phương Đông.

Hệ thống 12 con giáp cho đến ngày nay vẫn được sử dụng một cách tại một số quốc gia châu Á có mối liên hệ văn hóa với Trung Quốc, trong đó có cả Việt Nam.

Mỗi con giáp sẽ ứng với một năm khác nhau và có tính chất, đặc điểm tương đồng với những con vật đại diện cho con giáp ấy. Cũng chính vì vậy mà trong một năm mới, người ta thường chế tác nhiều vật phẩm phong thủy theo năm giúp gia chủ may mắn, thành công.

Tuy nhiên, hệ thống 12 con giáp này tại các quốc gia khác nhau sẽ có những sự thay đổi trong thứ tự các con giáp xuất hiện trong hệ thống.

2. Vì sao có sự khác biệt 12 con giáp trên thế giới?

Mười hai con giáp trong mỗi nền văn hóa lại có một chút khác biệt với nhau. Sở dĩ có sự khác biệt về hệ thống 12 con giáp trên thế giới là bởi: khi du nhập vào một nền văn hóa mới, chúng lại chịu sự biến đổi bởi ngôn ngữ, môi trường sống, phong tục và tập quán của nền văn hóa đó.

Có thể lấy ví dụ đơn giản như: trong văn hóa dân gian Việt Nam, vũ trụ được tạo nên bởi thần Trụ Trời; thế nhưng trong văn hóa dân gian Hy Lạp, người tạo nên thế giới là thần Chaos. Còn ở Bắc Âu, thế giới lại được tạo nên bởi xác của Jotunn Ymir. Với người Ấn Độ, mỗi vũ trụ chỉ là một bong bóng trong hơi thở của Maha Vishnu, được tái sinh và hủy diệt vô số lần... 

Mỗi nền văn hóa lại có một vũ trụ quan riêng biệt, với những quy tắc vận hành thế giới khác nhau. Vậy nên, nếu xem mỗi nền hóa là một “vũ trụ”, thì thế giới hiện đại của chúng ta bao gồm hằng hà sa số các “vũ trụ” khác nhau. 

Vậy nên cũng không có gì là lạ khi có rất nhiều những biến thể của 12 con giáp ở các quốc gia khác nhau. 

3. Mười hai con giáp tại các quốc gia khác nhau ra sao?

3.1 Mười hai con giáp của Trung Quốc

Tuy khái niệm 12 con giáp đã vô cùng quen thuộc và gắn liền với cuộc sống của người Việt Nam ta, nhưng đầu tiên vẫn phải nhắc tới biến thể 12 con giáp Trung Quốc trước bởi thực tế, nguồn gốc 12 con giáp vốn có xuất xứ từ Trung Quốc.

Theo sử sách ghi chép lại, hệ thống này đã xuất hiện nơi đây muộn nhất là từ thời Xuân Thu - Chiến quốc, gọi là “thập nhị địa chi” hay ngắn gọn là “địa chi”, “thập nhị chi”... 

Vốn dĩ 12 chi ở đây là chỉ 12 cung trong vòng tròn, tương ứng với 12 tháng trong năm, 12 canh giờ trong một ngày và cũng là 4 phương 8 hướng. Kết hợp với “thập thiên can”, chúng tạo ra hệ thống can chi dùng để tính toán về ngày tháng, giờ giấc, các mùa, sự thay đổi của trời đất...

Có thể hiểu, ban đầu 12 chi này đơn thuần là các khái niệm phục vụ cho toán học và thiên văn. Về sau, hệ thống địa chi được gán cho một loài vật để tăng thêm tính hình tượng và có thể dễ dàng đi vào đời sống văn hóa dân gian, từ đó mới sinh ra khái niệm “12 con giáp”.

Có một sự thật thú vị là, trên các hiện vật khảo cổ lâu đời nhất về 12 con giáp như những mảnh giáp cốt văn, những thẻ tre khắc chữ thời Tiền Tần tồn tại những phiên bản động vật khác xa với những gì chúng ta biết ngày nay. Ví dụ, trong một số phiên bản, Thìn không phải là rồng mà chỉ là con sâu. Tương tự, trong một phiên bản khác, Tỵ là hươu thay vì rắn, Thân là vượn thay vì khỉ, Dậu là chim trĩ và Tuất là dê...

Đến thời Tây Hán, các ghi chép về 12 con giáp đã trở nên giống với ngày nay. Thứ tự mười hai con giáp trong phiên bản này lần lượt là: Tý (chuột) - Sửu (bò) - Dần (hổ) - Mão (thỏ) - Thìn (rồng) - Tỵ (rắn) - Ngọ (ngựa) - Mùi (dê) - Thân (khỉ) - Dậu (gà) - Tuất (chó) - Hợi (lợn). 

Có thể nói, đây là phiên bản gốc dược dùng làm tiêu chuẩn cho mọi phiên bản 12 con giáp về sau và cũng là phiên bản 12 con giáp được sử dụng chính thức tại đất nước tỷ dân. 

Một số khu vực như Việt Nam, bán đảo Triều Tiên, Myanmar, Thái Lan và Tây Tạng có hệ thống con giáp giống đến ít nhất 80% so với phiên bản này.

Ngoài ra, dưới thời Tùy, có một phiên bản cải tiến khác của 12 con giáp khi nâng số lượng loài lên đến tận 36 con vật. Cụ thể, phiên bản này được sáng tạo bởi hậu duệ hoàng thất nhà Lương là Tiêu Cát. Hệ thống này về sau còn được biết đến với tên gọi là "tam thập lục sinh tiếu". 

Trong phiên bản này, mỗi địa chi lại ứng với 3 động vật khác nhau, lần lượt như sau: 

• Tý là chim én - chuột – dơi.
• Sửu là trâu – cua – rùa.
• Dần là li miêu – báo - hổ. 
• Mão là nhím - thỏ - lửng chó.
• Thìn là rồng - giao long – cá.
• Tỵ là lươn - giun đất - rắn.
• Ngọ là hươu - ngựa - la lừa.
• Mùi là cừu - đại bàng - chim nhạn. 
• Thân là tinh tinh - vượn - khỉ.
• Dậu là chim trĩ – gà - chim diều.
• Tuất là chó – sói – sài.
• Hợi là lợn nhà - lửng - lợn rừng. 

Dĩ nhiên phiên bản 36 con vật này hiện nay không phổ biến bằng phiên bản 12 con, do đó cũng ít người biết và hiểu về hệ thống này hơn.

Xem thêm: Giải mã bí ẩn thứ tự sắp xếp 12 con giáp của người xưa

3.2 Mười hai con giáp của Việt Nam

Đối với người Việt, khái niệm 12 con giáp bao gồm tên gọi, thứ tự, đặc điểm... có lẽ đã không còn xa lạ.

Hệ thống 12 con giáp của Việt Nam sắp xếp theo thứ tự cố định như sau: Tý, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi.

Tương ứng là những con vật: Chuột – Trâu – Hổ – Mèo – Rồng – Ngựa – Dê – Khỉ – Gà – Chó – Lợn (Heo).

So sánh với hệ thống 12 con giáp của Trung Quốc, phiên bản của Việt Nam đã có những sự khác biệt. Cụ thể, trâu được thay thế cho bò, mèo được thay thế cho thỏ.

Việc thay đổi này được cho là để phù hợp hơn với văn hóa và tập tục của nước ta. Dễ thấy trâu là một loài bản địa phổ biến của vùng Đông Nam Á nên đã thay thế cho bò - giống loài phổ biến hơn tại Trung Quốc. 

Ngoài ra, mèo cũng đã thay thế cho thỏ, dù rằng thỏ cũng là một loài phổ biến tại nước ta. Lý giải cho điều này, có người cho rằng vì từ “mão” phát âm gần giống với “mèo” nên người Việt đã có sự thay đổi như vậy. 

Dù thế, có một sự thật lịch sử là trong cung đình, Mão vẫn luôn là con thỏ cho đến tận thời Nguyễn, trong khi dân gian đã coi năm Mão là con mèo ít nhất là từ thời Hậu Lê. Do đó, lời giải thích thỏa đáng nhất cho trường hợp này có lẽ là ở Việt Nam, đã từng phân ra làm 2 luồng "Mão là mèo" của dân thường và "Mão là thỏ" của các quý tộc, sau đó thì do sự kết thúc của chế độ phong kiến mà mèo đã đánh bật hoàn toàn thỏ ra khỏi vị trí con giáp.

Cá biệt, ở một số khu vực sinh sống của người Chăm, Thân sẽ là rùa cạn thay vì loài khỉ hay một sinh vật họ linh trưởng nào đó.

3.3 Mười hai con giáp của Thái Lan

Trong văn hóa Thái Lan đương đại, hệ thống 12 con giáp của quốc gia này cũng tương tự như Trung Quốc, chỉ khác duy nhất một điều, con rồng sẽ được thay thế bằng một sinh vật thần thoại tên là “naga”. 

Trong thần thoại tại Thái Lan, naga là một dạng bò sát có những năng lực siêu phàm giống rồng. Có thể xem như đây là rồng phiên bản văn hóa Thái Lan. 

Cũng giống như rồng Trung Quốc, loài thần thú này tương truyền sẽ mang lại sức khỏe và sự giàu có cho người cầu nguyện. Cá biệt, tại một số vùng phía Bắc Thái Lan, 12 con giáp có tồn tại cả loài gấu và ở một số vùng khác, Hợi là voi thay vì lợn.

Có một điều thú vị nữa là, thay vì bắt đầu năm mới vào tháng 1 hoặc tháng 2 như ở Trung Quốc và hầu hết các quốc gia theo nông lịch khác, ngày đầu năm của người Thái Lan bắt đầu vào khoảng thời gian tương đương đầu tháng thứ năm theo lịch nông của Đông Á, hoặc trong lễ hội Năm mới Songkran (được tổ chức từ 13–15 tháng 4 hàng năm).

3.4 Mười hai con giáp của Campuchia

Phiên bản 12 con giáp của Campuchia hoàn toàn giống với Trung Quốc, mặc dù ở một số khu vực thì rắn biển neak (phiên bản naga của người Chăm) sẽ thay rồng giữ vị trí Thìn. Cừu và dê cũng có thể hoán đổi vị trí Mùi cho nhau.

Ngoài ra, giống với Thái Lan, năm mới của Campuchia được tổ chức vào tháng 4 dương lịch.

3.5 Mười hai con giáp của Myanmar

Phiên bản các con giáp của Myanmar có lẽ là phiên bản có nhiều khác biệt nhất trong số các quốc gia tiếp giáp với Trung Quốc. 

Tại Myanmar, hệ thống con giáp này thay vì 12 thì lại bao gồm 8 con giáp, dựa trên 8 hướng là Đông, Tây, Nam, Bắc, Đông Bắc, Tây Bắc, Đông Nam và Tây Nam. 

8 con giáp của Myanmar bao gồm: Ca Lâu La (một loài chim thần trong văn hoá Ấn Độ và các nước Đông Nam Á), Hổ, Sư tử, Voi (có ngà), Voi (không có ngà), Chuột bạch và Chuột (hoặc Chuột và Chuột lang), Naga.

Người Myanmar gọi hệ thống con giáp này là “Mahabote”. Một số nhà nghiên cứu cho rằng sự khác biệt ở đây là do có sự kết hợp giữa hệ thống chiêm tinh học Ấn Độ với hệ thống con giáp mà thành. Một số học giả thì lại cho rằng, hệ thống 8 con giáp của Myanmar không liên quan gì tới hệ thống 12 con giáp của người Trung Hoa. 

3.6 Mười hai con giáp của quần đảo Mã Lai

Tại vùng Mã Lai, phiên bản 12 con giáp gần giống với trong văn hóa Trung Quốc, nhưng thay thỏ bằng con cheo cheo (một loài sinh vật nhỏ đầu trông giống một con hươu, phần thân giống chuột) và lợn thay bằng rùa.

Rồng cũng thường được đánh đồng với naga (giống với Thái Lan) nhưng đôi khi nó được gọi là rắn lớn hoặc rắn thứ nhất, còn vị trí của Tị - rắn được gọi là rắn nhỏ hoặc rắn thứ hai.

3.7 Mười hai con giáp của Mông Cổ

Có thể thấy một điều rằng trong những hệ thống con giáp của các quốc gia kể trên, dù có nhiều khác biệt nhưng trong các hệ thống đó luôn có sự hiện diện bền vững và không thể thay thế của con hổ (Dần). 

Nhưng phiên bản con giáp của Mông Cổ được coi là đặc biệt nhất khi đây là phiên bản duy nhất của một quốc gia tiếp giáp với Trung Quốc mà không tồn tại cố định loài hổ. 

Cụ thể, thứ tự hệ thống 12 con giáp của người Mông Cổ là: Tý (chuột) - Sửu (bò) - Dần (báo tuyết/hổ) - Mão (thỏ/thỏ rừng) - Thìn (rồng/cá sấu) – Tị (rắn) - Ngọ (ngựa) - Mùi (cừu) - Thân (khỉ) - Dậu (gà mái) - Tuất (chó) - Hợi (lợn/lợn nhà). 

Điều này có thể giải thích là do người Mông Cổ chia làm nhiều bộ lạc du mục sống khắp trên các thảo nguyên Á-Âu, vậy nên rất hiếm khi bắt gặp loài hổ ở một số bộ lạc so với các khu vực định cư khác (bởi hổ là một loài sống trong rừng rậm), nên tại một số bộ tộc, người ta đã thay thế hổ với một loài động vật săn mồi có mật độ xuất hiện cao ở nơi mình sống như báo tuyết cho phù hợp với tập tục sinh sống tại đây.

3.8 Mười hai con giáp của Triều Tiên

Với phiên bản 12 con giáp của Triều Tiên, vị trí của Mùi (dê) được thay bằng cừu ở một vài vùng. 

Sở dĩ có điều này là do với khí hậu gần vùng hàn đới, việc nuôi cừu có phần dễ dàng hơn là nuôi dê. Điều đó dẫn tới hình tượng của loài cừu cũng mang dấu ấn đậm hơn trong văn hóa bản địa nơi đây. Khi hình tượng mười hai con giáp du nhập vào đây, sự biến đổi của loài đại diện cho Mùi cũng là dễ hiểu.

3.9 Mười hai con giáp của Nhật Bản

Tại Nhật Bản, cũng giống như phiên bản của Triều Tiên, dê (Mùi) được thay thế bằng cừu. Ngoài ra, thay vì lợn, người Nhật Bản chọn Hợi là lợn rừng.

Thứ tự sắp xếp như sau: Chuột, Bò, Hổ, Thỏ, Rồng, Rắn, Ngựa, Cừu, Khỉ, Gà, Chó, Heo Rừng.

3.10 Mười hai con giáp của Hàn Quốc

Tại Hàn Quốc, hệ thống các con giáp gần giống với Trung Quốc tuy nhiên vị trí của dê đã thay thế bằng Cừu. 

3.11 Mười hai con giáp của khu vực dãy Himalaya

Mười hai con giáp của người Gurung ở quốc gia Nam Á Nepal có khá nhiều sự thay đổi so với bản gốc, bao gồm bò cái là Sửu thay vì bò, Mão là mèo thay vì thỏ (giống như phiên bản của Việt Nam), Thìn là đại bàng thay vì rồng, Dậu là chim thay vì gà, Hợi là hươu thay vì lợn.

Với người Tây Tạng, Dậu là chim thay vì gà, tương tự phiên bản của người Gurung.

3.12 Mười hai con giáp của Trung Á

Phiên bản mười hai con giáp tại Trung Á, người Volga Bulgar, Kazar và các dân tộc nói tiếng Turk khác đã thay thế một số loài trong phiên bản gốc bằng động vật phổ biến tại địa phương. 

Có thể kể đến các trường hợp như Dần là báo thay vì hổ, Thìn là cá, ốc hoặc cá sấu thay vì rồng, Thân là nhím thay vì khỉ, Hợi là voi thay vì lợn và Tý là lạc đà thay vì chuột... 

Lưu ý rằng các thay đổi phụ thuộc vào từng tộc người và không nhất thiết tộc nào cũng thực hiện tất cả những thay đổi trên.

3.13 Mười hai con giáp của Ba Tư

Trong phiên bản do người Mông Cổ mang tới nơi vùng đất thuộc Trung Đông này vào thời trung cổ, Thìn còn được gọi là “nahang” (thường dùng để chỉ rồng trong tiếng Mông Cổ). Từ này về sau còn mang nghĩa là thuỷ quái. Do đó, Thìn ở đây có thể ám chỉ bất kỳ loài động vật nguy hiểm nào sống dưới nước, cả trong thần thoại lẫn có thật.

Đến đầu thế kỷ XX, thuật ngữ nahang hầu như chỉ được sử dụng với nghĩa là cá voi, do đó Thìn trở thành cá voi trong biến thể mười hai con giáp tại Ba Tư. Điều này vẫn còn dược duy trì tại xứ này cho đến tận ngày nay.

Có thể thấy hệ thống 12 con giáp tại mỗi quốc gia, mỗi vùng lãnh thổ trên thế giới lại có những biến thể thú vị khác nhau tùy thuộc vào nền văn hóa của mỗi vùng. Hy vọng thông tin trong bài viết đã giúp bạn hiểu rõ hơn về “đa vũ trụ” 12 con giáp trên thế giới. Cảm ơn bạn đã theo dõi!