Xuất bản Việt trước ngưỡng cửa sống còn: Chuyển mình để không tụt hậu

Trước làn sóng công nghệ đang thay đổi sâu sắc cách con người tiếp cận tri thức, ngành xuất bản Việt Nam đang đứng trước một ngưỡng chuyển mình mang tính sống còn. Việc chuyển đổi toàn diện sang môi trường số không còn là lựa chọn, mà đã trở thành một lộ trình bắt buộc, nếu không muốn bị bỏ lại phía sau trong cuộc cạnh tranh toàn cầu.

Cuộc “đại phẫu” mô hình xuất bản

Sự phát triển của công nghệ số đã và đang định hình lại cách tiếp cận tri thức của độc giả, đặc biệt là thế hệ trẻ, nhóm độc giả tiềm năng và chiếm tỷ trọng lớn trong tiêu dùng nội dung. Nhiều chuyên gia nhận định rằng sự dịch chuyển từ sách in sang các định dạng số đang diễn ra mạnh mẽ hơn bao giờ hết.

Thống kê từ VietnamPlus, chỉ riêng năm 2023, Việt Nam có hơn 4.000 đầu sách điện tử được xuất bản với tổng cộng 36 triệu bản phát hành, tăng gần 20% so với năm 2022. Không chỉ dừng ở ebook, người dùng ngày càng ưa chuộng các định dạng linh hoạt hơn như sách nói (audiobook), nội dung dạng podcast, video tóm tắt, và các sản phẩm tương tác trên thiết bị di động.

Ông Nguyễn Thế Hùng, Giám đốc Công ty TNHH Điện tử Aki cho biết, xuất bản số hiện được xem là “mỏ vàng” toàn cầu, mở ra dư địa tăng trưởng lớn cho các doanh nghiệp nội dung. Thế nhưng có một thực tế hiện nay, tại Việt Nam, người đọc trẻ “đang bị quen dần với sản phẩm lậu”.

“Việt Nam đang có khoảng 300.000 người đọc sách điện tử và con số gia tăng là 15%/năm. Nghịch lý hiện nay là thiếu nền tảng phân phối sách bản quyền. Tác giả không tìm được đầu ra, nhà xuất bản chưa cởi mở chia sẻ nội dung. Vì lẽ đó, bạn đọc trẻ như Gen Z, dù họ không muốn nhưng buộc phải quen dần với sản phẩm ‘lậu’. Từ đó vi phạm bản quyền, xói mòn thói quen trả tiền cho tri thức”, ông Hùng nói.

Trước thực tế đó, ngành xuất bản không thể chỉ dừng lại ở việc “số hóa” sách giấy. Chuyển đổi số đòi hỏi một cuộc tái cấu trúc toàn diện về tư duy và phương thức vận hành. Mô hình “in - phát hành - chờ mua” không còn phù hợp.

Thay vào đó, các nhà xuất bản buộc phải hoạt động như những công ty công nghệ nội dung, nơi dữ liệu hành vi người dùng được khai thác để cá nhân hóa sản phẩm, tối ưu trải nghiệm và nâng cao hiệu quả tiếp cận.

Ông Nguyễn Cảnh Bình, Chủ tịch Alpha Books cho biết, trong quá khứ, xuất bản là in sách. Ngày nay, đó là một hành trình cá nhân hóa, tương tác, liên tục cập nhật thông tin, thông qua các định dạng số như ebooks (sách điện tử), flashcards (thẻ mang thông tin), microlearning (phương pháp học tập bằng cách chia nhỏ nhóm kiến thức)… Ông Bình nhấn mạnh rằng xuất bản số không chỉ giúp cắt giảm chi phí, rút ngắn chuỗi trung gian, mà còn tạo điều kiện để mọi người tiếp cận tri thức dễ dàng hơn.

“Đa dạng hóa chính là một trong những đặc trưng cốt lõi của xuất bản hiện đại. Từ một nội dung lõi là một cuốn sách, xuất bản hiện đại có thể ứng dụng công nghệ để tái cấu trúc nội dung và tổ chức lại nội dung một cách linh hoạt, từ đó sản xuất đa dạng nội dung dẫn xuất (hoặc còn gọi là nội dung phái sinh) trên đa nền tảng với chi phí rẻ. Hệ sinh thái này có tương tác và cập nhật liên tục, có sức lan tỏa và tác động mạnh mẽ hơn nhiều lần nội dung ban đầu”, ông Bình nói.

Những rào cản và hướng mở

Tuy nhiên, con đường chuyển đổi không bằng phẳng. Một trong những rào cản lớn nhất hiện nay chính là vấn đề bản quyền số. Nội dung sách điện tử và sách nói rất dễ bị sao chép và phát tán trái phép trên môi trường mạng, gây thiệt hại nghiêm trọng cho cả tác giả lẫn nhà xuất bản. Công tác quản lý và chế tài xử phạt vẫn chưa bắt kịp tốc độ lan truyền vi phạm.

Ông Nguyễn Nguyên, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho rằng, ngành xuất bản có vai trò trung tâm trong quá trình phát triển ngành công nghiệp văn hóa tại Việt Nam, vì nhiều nội dung từ ngành xuất bản sẽ là gốc rễ cho các sản phẩm văn hóa khác. Tuy nhiên, để làm được việc này, nhất thiết cần xây dựng cơ chế bảo vệ bản quyền. Hiện nay, vấn đề bản quyền số là một vấn đề còn rất nhức nhối.

Song song với đó là bài toán năng lực nội tại. Nhiều đơn vị xuất bản, đặc biệt là các nhà xuất bản vừa và nhỏ, còn gặp khó khăn trong việc đầu tư nền tảng số, thiếu đội ngũ nhân sự công nghệ chuyên sâu, hoặc vẫn phụ thuộc vào các nền tảng trung gian. Việc xây dựng một hệ thống vận hành số, từ sản xuất, phân phối đến đo lường hiệu quả là một chặng đường dài và tốn kém, đòi hỏi cả chiến lược đầu tư và liên kết nguồn lực.

Trước bối cảnh này, nhiều chuyên gia đề xuất hướng đi khả thi và bền vững là xây dựng hệ sinh thái xuất bản số thông qua liên kết đa ngành. Thay vì hoạt động rời rạc, các nhà xuất bản, công ty công nghệ, startup và đơn vị phát hành cần hợp tác để chia sẻ nền tảng kỹ thuật, phát triển công cụ chống vi phạm bản quyền, đồng thời đồng xây dựng hệ thống phân phối, phân tích và tiếp thị hiệu quả.

Bên cạnh đó, ngành xuất bản cũng cần chú trọng đầu tư vào nguồn nhân lực chất lượng cao, đặc biệt là đội ngũ biên tập, thiết kế và công nghệ có khả năng thích ứng với các công cụ số mới. Việc nâng cao năng lực số cho người làm xuất bản truyền thống thông qua các chương trình đào tạo và chuyển giao công nghệ cũng là một phần quan trọng trong quá trình chuyển đổi.