Xóa mù chức năng, chìa khóa chống tái mù chữ

Trụ cột kép và thách thức tái mù chữ

Xóa mù chữ (XMC) và phổ cập giáo dục (PCGD) luôn được xem là hai trụ cột bổ trợ trong chiến lược nâng cao dân trí. Nếu xóa mù chữ giúp người lớn thoát khỏi cảnh không biết chữ, có thể đồng hành cùng con em đến trường, thì PCGD củng cố nền tảng học tập bền vững cho thế hệ trẻ, ngăn ngừa nguy cơ tái mù chữ. Hai nhiệm vụ này bổ trợ lẫn nhau, như hai bánh răng cùng vận hành trong guồng máy phát triển giáo dục.

Thực tế giai đoạn 2021–2025 đã cho thấy những kết quả nổi bật. Thanh Hóa là minh chứng điển hình, khi đạt chuẩn xóa mù chữ mức độ 2 tại toàn bộ 27/27 huyện, với tỷ lệ biết chữ ở nhóm tuổi 15–60 đạt 99,33%. Quảng Nam (cũ) cũng đưa toàn bộ 9 huyện miền núi đạt chuẩn quốc gia mức độ 2. Nhờ sự gắn kết với mục tiêu của CTMTQG, đến năm 2025 tỷ lệ người từ 15 tuổi trở lên biết đọc, biết viết tiếng phổ thông đạt trên 90%.

Song, bên dưới những con số ấn tượng ấy là thách thức lớn mang tên “tái mù chữ”. Nhóm phụ nữ trung niên, lao động di cư và người cao tuổi là đối tượng dễ rơi vào tình trạng này nhất. Dù đã biết đọc, biết viết, nhưng khi không được sử dụng thường xuyên, kỹ năng nhanh chóng mai một. Nhiều lớp học xóa mù chữ tổ chức ở vùng khó rơi vào cảnh vắng học viên, tỷ lệ chuyên cần thấp do người dân phải ưu tiên thời gian cho lao động, mưu sinh.

Từ thực tiễn đó, yêu cầu đặt ra là phải thay đổi cách tiếp cận. Quản trị XMC – PCGD không thể chỉ dừng ở “đo đếm đầu ra” mà cần tập trung “nâng chất đầu vào”. Việc xác định đúng đối tượng, nắm chắc biến động dân cư, cập nhật dữ liệu thường xuyên và gắn xóa mù chữ với các hoạt động cộng đồng trở thành yếu tố sống còn. Chỉ khi người học được duy trì động lực và môi trường học tập, kết quả XMC mới bền vững.

Định hướng cho giai đoạn 2026–2030 chính là bước chuyển căn cơ, từ xóa mù chữ truyền thống sang xóa mù chữ chức năng. Đây là giải pháp chiến lược nhằm chặn đứng vòng luẩn quẩn tái mù chữ, đồng thời nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Không chỉ dạy chữ, mà còn dạy người dân biết ứng dụng kiến thức trong công việc và đời sống, để chữ nghĩa không bị bỏ quên mà trở thành công cụ gắn bó với cuộc sống thường ngày.

“Cầu nối” tới học tập suốt đời

Khác với mô hình dạy chữ đơn thuần, xóa mù chữ chức năng được thiết kế như một mô-đun học tập tích hợp. Tài liệu giảng dạy không chỉ gồm các bài đọc, bài viết cơ bản mà còn lồng ghép kiến thức thiết thực: từ pháp luật cơ bản, quản lý tài chính gia đình, kỹ thuật canh tác nông nghiệp, kỹ năng sản xuất đến chăm sóc sức khỏe và vệ sinh môi trường. Mỗi buổi học trở thành một “lớp học cuộc sống”, nơi học viên vừa học chữ vừa học cách vận dụng tri thức để phát triển kinh tế hộ gia đình và tham gia xã hội chủ động hơn.

Cách tiếp cận này giúp tri thức gắn liền với thực tiễn, tạo động lực để người dân sử dụng chữ nghĩa thường xuyên. Khi biết chữ gắn liền với lợi ích thiết thực như đọc hướng dẫn sử dụng phân bón, ghi chép sổ sách bán hàng hay tiếp nhận thông tin y tế… người học sẽ duy trì kỹ năng lâu dài. Đó là nền tảng để hạn chế triệt để tái mù chữ chức năng.

Xóa mù chữ chức năng cũng mở đường cho hành trình học tập suốt đời. Sau khi hoàn thành lớp xóa mù chữ, người dân có thể tiếp tục theo học các chương trình giáo dục thường xuyên (GDTX) hoặc tham gia giáo dục nghề nghiệp (GDNN). Bộ GD&ĐT coi đây là mắt xích đầu tiên trong chuỗi liên thông, để người trưởng thành không bị “đứt gãy” quá trình học tập.

Để hiện thực hóa, nhiều giải pháp đồng bộ được đề ra. Trước hết là đa dạng hóa mô hình: lớp học buổi tối, lớp cuối tuần tại nhà văn hóa thôn bản, mô hình “gia đình học tập”, hay ứng dụng công cụ công nghệ đơn giản như bài giảng audio qua điện thoại. Song song, chính sách hỗ trợ giáo viên xóa mù chữ tiếp tục được củng cố, từ phụ cấp lưu động đến hỗ trợ chi phí đi lại, nhằm khuyến khích đội ngũ bám bản, gắn bó với lớp học.

Bên cạnh đó, sự phối hợp liên ngành được tăng cường: Sở GD&ĐT, Bộ đội Biên phòng, Hội Phụ nữ và các tổ chức xã hội cùng chia sẻ trách nhiệm trong kế hoạch hành động hàng năm.

Gắn xóa mù chữ với PCGD theo mô hình chức năng không phải là “chắp vá hai nhiệm vụ”, mà là tạo dựng một hệ sinh thái học tập suốt đời. Khi người dân biết chữ, biết áp dụng, họ sẽ kéo theo thế hệ sau tiếp tục đến trường, còn hệ thống PCGD có thêm sự bền vững. Đây chính là con đường hiện thực hóa mục tiêu “không ai bị bỏ lại phía sau”, được đo bằng chất lượng cuộc sống được cải thiện trong từng gia đình, từng thôn bản vùng khó.