Gửi bình luận
Vì mai không đào được đất cứng, nên có thành ngữ “Thấy người ăn khoai cũng vác mai đi đào”. “Khoai” ở đây không phải “khoai lang”, “khoai sọ”, “khoai mì”…, mà là khoai mài (tức củ mài), chữ gọi “hoài sơn” 懷山. Khoai mài thân leo, mọc ở trong rừng, củ ăn sâu hàng mét dưới lòng đất chằng chịt các loại rễ cây và đá sỏi. Muốn đào được khoai mài, phải dùng thuổng, chứ không ai dùng mai (dễ gẫy). Theo đó, “Thấy người ăn khoai cũng vác mai đi đào”, hàm ý chế giễu kẻ thấy người ta làm cũng đua đòi, bắt chước làm theo, nhưng không biết cách làm, không phải lối.
 |
|
Một người nông dân thời Pháp thuộc đang vác cái cuốc ta, có lưỡi bọc sắt, cán gỗ. Loại cuốc này chỉ dùng để xáo xới nhẹ, vun luống, hoặc cuốc đất ruộng, chứ không cuốc được đất cứng như cuốc tây. Ảnh: ST |
Dân gian thường dựa trên sự quan sát các sự vật, hiện tượng xung quanh để đặt nên thành ngữ, tục ngữ. Lựa chọn sự vật, hiện tượng nào để so sánh, nhân cách hoá, đều có lý do của nó. “Dốt đặc cán mai” là cách nói hình tượng, nhấn mạnh thêm của “dốt đặc”. “Đặc” chẳng khác nào cái cán mai làm bằng gỗ, tức hoàn toàn không biết một tí gì, chỉ có dốt và dốt; ngoài dốt ra không có gì khác. Bởi "đặc" có nghĩa là hoàn toàn, nên còn có "điếc đặc" (điếc hoàn toàn, phân biệt với nghễnh ngãng), "quê đặc" (quê hoàn toàn); và có câu “Dốt đặc còn hơn hay chữ lỏng”, ý nói thà “dốt đặc”, dốt hoàn toàn còn hơn biết một tí, biết không đến nơi đến chốn.
 |
|
Cuốc ta, lưỡi gỗ bọc sắt, cán bằng gỗ. Với lỗ tra cán nhỏ thế này nếu cần, người ta có thể tra bằng tre đực. Bên cạnh là chiếc cày chìa vôi. (HTC sưu tầm tại xã Thiệu Thành-Thiệu Hoá, Thanh Hoá) |
 |
|
Cuốc tây, lưỡi sắt, có vòng tra cán rèn đúc liền với lưỡi, cán thường làm bằng tre đực. Ảnh: ST |
Như vậy, các dị bản “Dốt đặc cán thuổng”, hay “Đặc cán thuổng”, là cách nói thiếu chính xác, được sáng tác thêm sau này. Nghĩa đen của nó không đắt, thậm chí ngược lại với chủ ý của dân gian khi lựa chọn cái cán mai làm vật so sánh[3].
 |
|
Cán thuổng có thể làm bằng tre, vì phần tra cán hình tròn được rèn đúc liền với phần lưỡi sắt. Ảnh: HTC |
Theo đó, cách giải thích cán mai có thể làm bằng “gỗ”, hoặc bằng “tre đặc ruột”, để tránh “cán gãy bất ngờ”, gây “tai nạn”, của Việt Chương; hay cán mai chỉ làm bằng “tre đực”,“tượng trưng cho người quân tử, người đàn ông có học, có tài, có đức độ”, của Lê Gia đều là võ đoán. Riêng Lê Gia, không hiểu sao cây “tre đực” của ông vốn có nhiều đức tính tốt đẹp như vậy, mà khi đem ra làm cán mai, nó bỗng trở thành biểu tượng của sự dốt nát, “không còn cách nào dạy dỗ được nữa”![3]
[1] Cụ thể:
-“Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (Nhóm Vũ Dung) giải thích: “dốt đặc cán mai [Dốt đặc cán táu; Dốt đặc cán thuổng] (táu: gỗ táu, thuộc loại gỗ quý, hay dùng làm cán mai, cán thuổng). Quá ngu dốt, đầu óc đặc như gỗ hoàn toàn không biết một tí gì”.
-“Từ điển từ và ngữ Việt Nam” (GS. Nguyễn Lân): “đặc cán thuổng • trgt. Như Đặc cán mai (thtục) <> Kể gì đến anh chàng dốt đặc cán thuổng ấy”.
-“Từ điển tiến Việt” (Văn Tân chủ biên): “đặc cán mai • ph. Cg. Đặc cán thuổng. Nói dốt đến mức không biết gì: <> Dốt đặc cán mai”.
[2] Bài “Truy” nguồn gốc điển tích độc lạ: Dốt đặc cán mai”, PGS.TS Phạm Văn Tình tuy không phản biện dị bản “Dốt đặc cán thuổng”, và không cho biết tại sao cán mai lại phải làm bằng gỗ, nhưng ông đã đúng, khi giải thích: “Cán mai là cái cán cuốc dùng để đào đất. Cán mai thường làm bằng gỗ táu là thứ gỗ rất đanh (cứng), đúc đông đặc. Nên chê người ngu dốt quá, người ta nói là dốt đặc cán mai là không có chỗ nào mà nhét chữ vào được. Cũng có khi người ta nói: “dốt đặc cán mai táu”. Táu tức là gỗ táu. Mai là một dụng cụ gồm một lưỡi sắt nặng, to và phẳng, tra vào một cái cán dài. Cán mai khác với cán xẻng, cán cuốc... Trong khi cán xẻng, cán cuốc làm bằng tre, rỗng ruột thì cán mai làm bằng một loại gỗ đặc ruột”.
Tuy nhiên, theo chúng tôi, “đặc” ở đây không có nghĩa là “không có chỗ nào mà nhét chữ vào được” như PGS.TS Phạm Văn Tình giải thích, mà “đặc” có nghĩa là “thuần dốt”, “dốt hoàn toàn”. Cũng giống như “điếc đặc”, có nghĩa là điếc hoàn toàn, không nghe được một tí gì, phân biệt với mức độ điếc nhưng vẫn nghe được một chút là “nghễnh ngãng”, “lảng tai” hoặc “nặng tai”...
[3] Cấu tạo của lưỡi mai gần giống như lưỡi của cái cuốc ta (còn gọi cuốc bàn, cuốc thủ…). Theo đó, cuốc ta cũng có lưỡi gỗ bọc sắt, nhưng cán tra ngang, và không liền với với lưỡi gỗ. Cán của cuốc ta có thể làm bằng gỗ, hoặc tre đực. Có thể thành ngữ "Dốt đặc cán mai ra đời khi cái cuốc tây cán tre, đã thay thế cho cái cuốc ta cán gỗ hoặc cán tre. Hoặc, thành ngữ này có thể ra đời sớm hơn, nhưng do cái cuốc ta có thể tra bằng hai loại cán gỗ, hoặc tre, nên không được dân gian lựa chọn làm vật điển hình để so sánh với "dốt đặc".
Ngày nay, cả mai và cuốc ta đều gần như không còn được nông dân sử dụng nữa. Bởi vậy, chúng tôi đã phải mất nhiều tháng trời mới sưu tầm được hai loại dụng cụ này.
