Gửi bình luận
Nghị quyết 71- NQ/TW góp phần chấm dứt những tranh luận và định hướng rõ hơn đường đi”. GS.TS Nguyễn Quý Thanh – Hiệu trưởng Trường ĐH Giáo dục, ĐHQGHN, Ủy viên Hội đồng Quốc gia Giáo dục và Phát triển nhân lực – mở đầu cuộc trao đổi với Báo điện tử Chính phủ bằng một nhận định dứt khoát.
Nghị quyết 71, theo GS Thanh, chỉ ra con đường phải đi: rõ ràng, thẳng, không vòng vo.
Quản trị – dứt khoát vai trò, rút ngắn quyết định
GS Thanh phân tích sâu những vướng mắc kéo dài quanh cơ chế hội đồng trường. Từ sau Luật Giáo dục đại học 2018, hội đồng trường được xác định là cơ quan quyền lực cao nhất, kỳ vọng sẽ mang lại quản trị hiện đại và giảm tập trung quyền lực vào hiệu trưởng. Nhưng trên thực tế, cơ chế này chưa hòa hợp với cấu trúc lãnh đạo trong trường công lập, có tình huống Đảng ủy ra chủ trương phải làm cái gì đó, nhưng hội đồng trường biểu quyết không làm.
Hậu quả là chu trình ra quyết định bị kéo dài: ban giám hiệu – Đảng ủy – hội đồng trường – rồi lại vòng về ban giám hiệu. "Một quyết định có khi vài ba tháng mới xử lý xong. Điều này không chỉ gây chậm trễ trong vận hành mà còn "làm suy giảm vai trò lãnh đạo của Đảng", đặc biệt ở các trường công.
Giải pháp lần này Nghị quyết đưa ra, theo ông, không phải quay về mô hình cũ, mà là nâng cấp nó: Bí thư kiêm Hiệu trưởng với quyền hạn được xác lập cụ thể, một số chức năng từng thuộc hội đồng trường được đưa về Đảng ủy, biến vai trò lãnh đạo từ "chủ trương chung" thành chỉ đạo sát sao từng quyết sách: "Lần này các chức năng của Đảng ủy sẽ được cập nhật, chỉ đạo cụ thể hơn, sâu hơn".
GS Thanh lưu ý rằng thay đổi về cơ cấu quản trị chỉ là bước đầu, để vận hành trơn tru cần phải có cơ sở pháp lý tương thích: “Ba bộ luật – Luật Giáo dục, Luật Giáo dục đại học và Luật Giáo dục nghề nghiệp – đều sẽ phải điều chỉnh. Các quy định về hội đồng trường, vai trò Đảng ủy, cơ chế tự chủ và phân bổ ngân sách phải được cập nhật rõ ràng để nghị quyết có thể triển khai đồng bộ”. Theo ông, đây là bước “luật hóa” cần thiết, biến tinh thần nghị quyết thành hành động nhất quán trong toàn hệ thống.
Từ nền tảng đó, ông cho rằng cần tiếp tục bàn sâu câu chuyện tự chủ, bởi cơ chế tự chủ chỉ có thể vận hành hiệu quả khi khung quản trị đã được định hình rõ ràng.
Tự chủ đại học đã trở thành từ khóa quen thuộc suốt một thập kỷ, nhưng theo GS.TS Nguyễn Quý Thanh, cách hiểu lâu nay có vấn đề ngay từ gốc. Ông nhớ lại giai đoạn 2016, khi Bộ GD&ĐT xây dựng đề án tự chủ để trình Chính phủ, dự thảo ban đầu được soạn theo Nghị định 16 về đơn vị sự nghiệp công lập: trường nào thu càng nhiều thì được trao quyền tự chủ càng cao: "Khi nhận dự thảo, tôi thấy ngay cách tiếp cận này hoàn toàn sai về tự chủ đại học. Tự chủ phải đi trên bốn chân: tài chính, nhân sự, tổ chức và bộ máy – chứ không thể chỉ dựa vào khả năng thu".
Theo ông, bản chất của tự chủ không phải là "cắt" ngân sách mà là đổi cách cấp ngân sách: thay vì dự toán hằng năm, Nhà nước cần cấp một gói tài chính ổn định trong 3–5 năm. Trong khuôn khổ đó, các trường được tự quyết chi cho nhân sự, đầu tư và hoạt động học thuật, miễn là có cơ chế giải trình minh bạch.
Cách tiếp cận này của giai đoạn trước là biến tự chủ thành "tự lo", dẫn đến một lộ trình cắt ngân sách từng bước – mỗi năm giảm 10%, đến 2026 cắt toàn bộ. Điều này đẩy các trường vào vòng xoáy tăng học phí, mở thêm chương trình chất lượng cao để cân đối thu chi:"Xu hướng tăng học phí vô tội vạ à tất yếu. Nhưng nó rất không hay trong giáo dục. Nó tạo ra bất bình đẳng, gánh nặng đè lên vai phụ huynh, nhiều gia đình phải chật vật mới lo cho con được học đại học".
Không chỉ vậy, cơ chế "đặt hàng" đào tạo – vốn kỳ vọng là lối thoát – cũng gặp nhiều vướng mắc. GS Thanh dẫn ví dụ Nghị định 116 về đặt hàng đào tạo giáo viên: nhiều tỉnh, thành không ký đặt hàng vì lo rủi ro trách nhiệm khi "sản phẩm" chỉ xuất hiện sau bốn năm. Hệ quả là chỉ tiêu đào tạo thấp, thiếu giáo viên cục bộ, đẩy điểm chuẩn sư phạm lên cao,"Bốn năm sau mới ra sản phẩm, không ai dám ký hợp đồng trăm tỷ mà phải chờ đến bốn năm mới nghiệm thu".
Theo GS Thanh, Nghị quyết 71 mở ra cơ hội để luật hóa cách cấp ngân sách, biến tự chủ thành "tự chủ có bảo đảm". Nhà nước vẫn đầu tư nhưng theo cơ chế đặt hàng chuẩn hóa, minh bạch, giảm rủi ro cho địa phương. Các trường được quyền tự quyết trong gói ngân sách đã cấp, đồng thời khuyến khích đa dạng nguồn thu (hợp tác quốc tế, nghiên cứu, dịch vụ) thay vì phụ thuộc tuyệt đối vào học phí. Học phí được điều chỉnh có lộ trình, tránh "sốc giá" và hạn chế bất bình đẳng.
"Nếu không cấp ngân sách ổn định, buộc trường phải co kéo từ học phí – hệ quả tất yếu là tăng học phí. Không có cách nào khác", GS Thanh nhấn mạnh.
Cơ chế mới này, theo ông, sẽ có hai tác động tích cực: chặn đà tăng học phí, giảm áp lực xã hội và bảo đảm cơ hội học tập công bằng; đồng thời giúp các trường ổn định chiến lược phát triển, tập trung nâng chất lượng thay vì phải chạy theo quy mô tuyển sinh để có thêm nguồn thu.
Vấn đề tài chính là "huyết mạch" quyết định sức khỏe của toàn hệ thống. GS Thanh chỉ rõ một thực tế đáng lo: ngân sách nhà nước cho giáo dục đại học hiện chỉ khoảng 10.000 tỷ đồng, giảm mạnh so với mức 17–18 nghìn tỷ đồng những năm trước, trong khi số sinh viên đã lên tới gần 2 triệu, khi đó, bình quân mỗi sinh viên chỉ được đầu tư 13–14 triệu đồng/năm, đã là một con số thấp hơn hầu hết các nước trong khu vực.
Nghị quyết 71 khẳng định rõ: không tiếp tục cắt giảm mà phải tăng ngân sách. Quan trọng hơn, nghị quyết đưa ra một điểm mới được GS Thanh đánh giá là "bước tiến tư duy": thành lập quỹ học bổng quốc gia. Quỹ này sẽ gom toàn bộ nguồn học bổng, hỗ trợ sinh viên, kiểm định chất lượng vào một cơ chế độc lập, minh bạch, tách hẳn khỏi học phí. "Học bổng phải có quỹ riêng, tách hẳn khỏi học phí. Con em đóng tiền là để học, không phải để trích ra làm học bổng cho người khác". Điều này chấm dứt tình trạng lâu nay khi các trường buộc phải trích 8% học phí của số đông để chi cho một số ít sinh viên nhận học bổng – một bất cập mà GS Thanh đã nhiều lần chỉ ra.
Song song, ông nhấn mạnh việc tái cấu trúc hệ thống đại học: sáp nhập những đầu mối nhỏ, giảm chồng chéo để tập trung nguồn lực. Nhưng ông cũng cảnh báo, không thể máy móc "giảm biên chế" trong giáo dục: đội ngũ tiến sĩ, phó giáo sư là tài sản được đào tạo lâu năm, nếu cắt bỏ sẽ làm chất lượng sụt giảm ngay lập tức.
Theo GS.TS Nguyễn Quý Thanh, khi các điểm nút về quản trị, tự chủ và tài chính đã được tháo gỡ, bước đi tiếp theo là phân tầng đại học – một chủ trương đã được nhiều quốc gia áp dụng thành công: "Muốn có trường top quốc tế, phải đầu tư cực kỳ lớn cho một số trường. Không thể dàn hàng ngang, trường nào cũng như nhau".
Ông dẫn chứng các chương trình nổi tiếng như Dự án 211, 985 của Trung Quốc hay Brain Korea 21 của Hàn Quốc, nơi chính phủ đổ nguồn lực khổng lồ vào một số trường đại học mũi nhọn, giúp họ đủ sức cạnh tranh trong các bảng xếp hạng quốc tế. Việt Nam cũng cần công khai phân tầng: xác định nhóm trường tinh hoa để đầu tư tập trung, từ đó tạo "đầu kéo" cho cả hệ thống.
GS Thanh nhấn mạnh, phân tầng không chỉ là chuyện đầu tư tiền bạc, mà còn liên quan đến kỷ luật tuyển sinh và sứ mệnh đào tạo: "Các trường tinh hoa phải giữ chất lượng đầu vào ở mức cao, chỉ tuyển nhóm sinh viên top 2–2,5% để bảo đảm chuẩn đầu ra thật sự tinh hoa. Còn nhóm trường còn lại cần vận hành ổn định, đáp ứng nhu cầu nhân lực phổ thông cho sản xuất, khu công nghiệp, với quy mô và chi phí hợp lý".
Ông coi đây là cách duy nhất để vừa xây dựng được một số đại học đẳng cấp quốc tế, vừa duy trì cơ hội tiếp cận công bằng cho đa số người học trong xã hội. Nếu không phân tầng, chúng ta sẽ tiếp tục dàn hàng ngang – vừa tốn kém vừa khó tạo ra trường đại học đẳng cấp quốc tế.
Từ tranh luận sang hành động
Thông điệp mà GS.TS Nguyễn Quý Thanh muốn gửi gắm là giờ là lúc giáo dục đại học Việt Nam phải triển khai quyết liệt. Hệ thống cần một mô hình quản trị rõ ràng, nơi vai trò của Đảng ủy, hội đồng trường và ban giám hiệu được xác định minh bạch, không còn chồng chéo. Tự chủ đại học phải được hiểu đúng nghĩa – không còn gắn với việc cắt ngân sách, để các trường bớt áp lực tăng học phí và có điều kiện đầu tư dài hạn. Tài chính cho giáo dục đại học cũng phải bền vững hơn, với ngân sách được tăng, quỹ học bổng hoạt động độc lập và nguồn lực được phân bổ có trọng điểm. Và quan trọng nhất, hệ thống cần được phân tầng minh bạch, ít nhưng mạnh, đủ sức đào tạo ra đội ngũ nhân lực tinh hoa có thể cạnh tranh toàn cầu.
Nếu những điều chỉnh này được luật hóa và triển khai nghiêm túc, Việt Nam sẽ sở hữu một hệ thống giáo dục đại học "ít nhưng tinh", đủ sức cung cấp nguồn nhân lực trình độ cao, đóng góp cho mục tiêu phát triển kinh tế tri thức và hội nhập quốc tế.
