Kim sách cổ nhất triều Nguyễn

Nếu như “Cầu Không từ ký” là kim sách cổ nhất thời Lê thì sách tấn phong Quốc mẫu Vương Thái phi lại được xác định có niên đại sớm nhất triều Nguyễn. Điều đặc biệt, dù được liệt vào triều Nguyễn nhưng kim sách ra đời ngày 7 tháng 10 năm Cảnh Hưng thứ 57 (1796) thời Lê trung hưng – khi Nguyễn Ánh được tôn làm Đại Nguyên soái Nhiếp quốc chính.

Hoàng Thái hậu đầu tiên

Kim sách tấn phong Quốc mẫu Vương Thái phi là 1 trong 27 hiện vật và nhóm hiện vật được công nhận bảo vật quốc gia vào ngày 30/1 vừa qua. Theo hồ sơ bảo vật, kim sách này có hai tờ bạc mạ vàng, nặng 3.475kg. Mặt trước và mặt sau kim sách để trơn, bên trong khắc 254 chữ Hán.

Bà Nguyễn Thị Hoàn là ai, và vì sao được tấn phong Quốc mẫu Vương Thái phi? Các nguồn sử liệu cho biết, bà Nguyễn Thị Hoàn (1736 - 1811) là con gái Diễn quốc công Nguyễn Phúc Trung. Bà là chính thất phu nhân của Nguyễn Phúc Côn và sinh được bốn người con – trong đó, Nguyễn Ánh (tức Gia Long) là con thứ hai.

Bà đã theo Nguyễn Ánh phiêu dạt nay đây mai đó trong các cuộc chiến với quân Trịnh và quân Tây Sơn. Giai thoại kể rằng, bà luôn là chỗ dựa tinh thần vững chắc cho con trai nuôi ý chí khôi phục giang sơn. Khi Nguyễn Ánh đi thuyền đến đảo Côn Lôn, trôi dạt ngoài biển 7 ngày, trên thuyền hết nước uống thì bỗng có dòng nước nhạt chảy ra, có thể uống được. Khi gặp lại mẹ, Nguyễn Ánh thuật lại chuyện, bà nói: Gió lớn ở đảo Côn Lôn, giữa biển có nước ngọt, có thể biết là lòng trời ngầm giúp cho con, con chớ nên lấy sự khó nhọc ấy mà tự nản chí.

Bảo tàng Lịch sử Quốc gia hiện đang lưu giữ 94 bảo vật hoàng cung kim sách triều Nguyễn

Nhớ công lao người mẹ, và thể hiện sự hiếu lễ của một người con, tháng 10/1796 Nguyễn Ánh dẫn quần thần dâng sách và ấn vàng tôn phong bà làm Quốc mẫu Vương Thái phi. Khi chiếm được Phú Xuân (1801), Nguyễn Ánh lại ra ơn miễn mọi dịch thân thuế cho làng An Du – nơi từng cưu mang mẹ ông.

Năm 1802 sau khi lên ngôi vua, Gia Long tôn mẹ làm Vương Thái hậu. Năm 1806 lại dâng kim sách tôn bà làm Hoàng Thái hậu. Như vậy bà Nguyễn Thị Hoàn trở thành Hoàng Thái hậu đầu tiên của triều Nguyễn. Có lẽ bởi vậy, kim sách tấn phong cũng có sự khác biệt – khi mỗi tờ dày 0.6cm, gấp từ 3 - 5 lần độ dày của nhiều kim sách khác.

Nghiên cứu của TS Nguyễn Đình Chiến cho thấy, kim sách triều Nguyễn do Ngự xưởng chế tạo theo quy chuẩn về kích thước, trọng lượng, với trang trí hoa văn rồng hay phượng dập nổi cùng diềm hồi văn hoa chanh, hoa sen và sóng nước rất chi tiết, tỉ mỉ.

Tuy nhiên, kim sách tấn phong Quốc mẫu Vương Thái phi Nguyễn Thị Hoàn vẫn chưa rõ có phải do Ngự xưởng chế tạo, hay do một cơ quan nào đó là tiền thân của Ngự xưởng triều Nguyễn sau này.

Trong nghiên cứu về kim sách Việt Nam, TS Nguyễn Đình Chiến cho rằng: Nhìn vào mặt chữ, chúng ta thường hiểu “Kim sách” là quyển sách bằng vàng. Thực ra, “Kim” là loại kim thuộc, chỉ vàng, bạc, đồng... Trong kim thuộc, vàng là quý nhất rồi đến bạc, đồng... Thống kê trong số 94 kim sách đang lưu giữ ở Bảo tàng Lịch sử quốc gia, gồm 50 quyển bằng vàng, 43 quyển bằng bạc mạ vàng và 1 quyển bằng bạc không mạ vàng.