Tân Tổng thống Iran và cơ hội cho hòa bình Trung Đông

1. Việc ông Masoud Pezeshkian, một chính trị gia kỳ cựu với nhiều năm làm việc trong Quốc hội giành chiến thắng trong cuộc bầu cử Tổng thống tháng 7/2024 được đánh giá là một thắng lợi của phe cải cách tại Iran. Với hình ảnh là một nhà lãnh đạo ôn hòa và có tư tưởng cải cách, ông được kỳ vọng sẽ thay đổi cách tiếp cận của Iran đối với các vấn đề quốc tế, đặc biệt là tại Trung Đông.

Tân Tổng thống Iran Pezeshkian nhận được nhiều kỳ vọng vì tư tưởng ôn hòa.

Được biết đến là một người có quan điểm thực dụng và từng là Phó Chủ tịch Quốc hội Iran với nhiều ý tưởng táo bạo, ông Pezeshkian không bị ràng buộc bởi các quan điểm cứng rắn truyền thống của các lãnh đạo Iran trước đây. Điều này khiến ông được xem là một nhà cải cách, ít nhất là trong bối cảnh chính trị nội bộ Iran.

Theo nhận định của nhà phân tích chính trị người Pháp, ông Jean-Pierre Filiu, Tổng thống Pezeshkian có thể mang đến một cách tiếp cận mềm dẻo hơn trong chính sách đối ngoại của Iran, thay vì những hành động quyết đoán và đối đầu như dưới thời người tiền nhiệm. "Ông ấy đã nhiều lần nhấn mạnh về tầm quan trọng của ngoại giao và đối thoại, điều này có thể mở ra cánh cửa cho các cuộc đàm phán hòa bình trong khu vực", ông Filiu cho biết.

Tuy nhiên, việc coi ông là một nhà cải cách thân thiện với phương Tây vẫn còn quá sớm. Mặc dù ông Pezeshkian đã thể hiện sẵn sàng đàm phán và hợp tác với các quốc gia phương Tây trong một số vấn đề nhất định, nhưng như trong bài phát biểu tại lễ nhậm chức của mình hôm 30/7/2024, ông luôn nhấn mạnh “lợi ích quốc gia của Iran vẫn là ưu tiên hàng đầu”. Ông có thể tìm cách cải thiện quan hệ với phương Tây, đặc biệt trong bối cảnh áp lực kinh tế do các lệnh trừng phạt, nhưng không có nghĩa là ông sẽ từ bỏ những lợi ích chiến lược quan trọng của Iran ở khu vực Trung Đông hay những nguyên tắc cơ bản của Cộng hòa Hồi giáo.

2. Một trong những yếu tố then chốt ảnh hưởng đến hòa bình Trung Đông là quan hệ giữa Iran và Saudi Arabia, hai quốc gia từ lâu đã là đối thủ chính trị và tôn giáo trong khu vực. Mối quan hệ căng thẳng giữa họ đã dẫn đến nhiều cuộc xung đột khu vực, từ Yemen đến Syria.

Iran có tầm ảnh hưởng lớn tại khu vực Trung Đông.

Tuy nhiên, với sự lên nắm quyền của ông Pezeshkian, đã có những dấu hiệu tích cực trong việc cải thiện quan hệ giữa hai quốc gia. Tổng thống Pezeshkian đã có những động thái ngoại giao tích cực để giảm căng thẳng với Saudi Arabia, bao gồm việc kêu gọi mở lại các cuộc đàm phán về an ninh khu vực. Giáo sư Vali Nasr, chuyên gia về Trung Đông tại Đại học Johns Hopkins đánh giá: "Việc tái khởi động đối thoại với Saudi Arabia dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Pezeshkian có thể tạo ra sự ổn định hơn cho khu vực, đặc biệt là tại các điểm nóng như Yemen".

Syria và Yemen là hai chiến trường chính mà Iran đã có sự can thiệp quân sự và chính trị trong những năm qua. Tại Syria, Iran đã ủng hộ chính quyền của Tổng thống Bashar al-Assad, trong khi tại Yemen, họ đứng sau lực lượng Houthi trong cuộc chiến chống lại các lực lượng được Saudi Arabia hậu thuẫn. Sự thay đổi lãnh đạo tại Iran có thể mang lại những thay đổi trong chiến lược của Iran tại hai quốc gia này.

Theo các chuyên gia của Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS), Tổng thống Pezeshkian có thể sẽ thúc đẩy một giải pháp chính trị hơn là tiếp tục chiến tranh, ít nhất là trong những giai đoạn đầu nhiệm kỳ của mình. Điều này có thể tạo ra cơ hội để giải quyết các cuộc xung đột kéo dài ở Syria và Yemen. Một nghiên cứu của CSIS năm 2024 cho thấy, nếu Iran giảm bớt sự can thiệp quân sự và chuyển sang ủng hộ các cuộc đàm phán hòa bình, số lượng người thiệt mạng và bị thương có thể giảm đáng kể, với dự báo giảm đến 30% số lượng các cuộc tấn công quân sự trong khu vực.

3. Quan hệ giữa khối Arab với Israel được coi là yếu tố then chốt cho hòa bình tại Trung Đông, trong đó Iran từ lâu đã có lập trường cứng rắn đối với Israel, coi nước này là kẻ thù không đội trời chung. Các lãnh đạo Iran trước đây, bao gồm cả cố Tổng thống Hassan Rouhani và những người tiền nhiệm, đã duy trì một chính sách đối đầu với Israel, phản đối sự tồn tại của nhà nước Israel và ủng hộ các nhóm chống đối Israel trong khu vực, như Hezbollah và Hamas.

Lãnh đạo tối cao Iran Ali Khamenei vẫn có nhiều quyền lực quyết định.

Tuy nhiên, trong bối cảnh các quốc gia Arab như Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arab thống nhất đang dần cải thiện quan hệ với Israel, Tổng thống Pezeshkian có thể cân nhắc tác động của xu hướng này đối với Iran. Một tín hiệu để hy vọng ông Pezeshkian khác những người tiền nhiệm chính là việc Iran “chậm trễ trả đũa” Israel trong thời gian qua. Sau khi lãnh đạo của lực lượng Hamas là Ismail Haniyeh bị ám sát ngay tại thủ đô Tehran hôm 31/7/2024, chính quyền Iran dù có những phát ngôn mạnh mẽ nhưng vẫn trì hoàn việc “đáp trả” bất chấp việc họ đã quy trách nhiệm cho lực lượng an ninh Israel. Đây được coi là phản ứng hiếm thấy đến từ Iran.

Rất có thể trong nội bộ Iran đang có những bất đồng về việc nên “ứng xử” với Israel như thế nào. Cho dù không thể khẳng định Iran sẽ “bỏ qua” chuyện này hay tân Tổng thống Pezeshkian có tiếng nói gì trong việc trì hoãn nhưng chắc chắn phản ứng “nhẹ nhàng” của Tehran cho đến lúc này là một tín hiệu tốt cho bất cứ ý tưởng hòa bình nào. Phần lớn các chuyên gia quốc tế đều nhận định, việc Iran thay đổi quan điểm đối với Israel sẽ rất khó xảy ra trong ngắn hạn, do các khác biệt sâu sắc về chính trị và ý thức hệ nhưng với sự thay đổi trong cách tiếp cận kể từ khi ông Pezeshkian lên nắm quyền, một cơ hội mới đã được mở ra.

4. Thỏa thuận hạt nhân Iran (JCPOA) là một vấn đề then chốt trong quan hệ giữa Iran và các cường quốc phương Tây, yếu tố cũng có ảnh hưởng quan trọng tới hòa bình khu vực. Việc khôi phục và duy trì thỏa thuận này có thể giúp giảm căng thẳng và tạo điều kiện cho một môi trường hòa bình hơn tại Trung Đông. Tổng thống Pezeshkian ngay khi được bầu đã bày tỏ mong muốn khôi phục JCPOA, đồng thời kêu gọi các bên tuân thủ nghiêm túc cam kết của mình.

Iran vẫn thể hiện sự ủng hộ với Hamas nhưng chưa có phản ứng cụ thể sau vụ thủ lĩnh Haniye bị ám sát.

Theo Tổ chức Nghiên cứu hòa bình quốc tế Stockholm (SIPRI), việc khôi phục JCPOA có thể dẫn đến giảm bớt căng thẳng quân sự trong khu vực, đồng thời giúp cải thiện tình hình kinh tế của Iran, từ đó giảm bớt áp lực cho các nước láng giềng. Chuyên gia về an ninh quốc tế tại Đại học Harvard, Tiến sĩ Graham Allison, nhận định: "Nếu ông Pezeshkian thành công trong việc khôi phục thỏa thuận hạt nhân, đó sẽ là một bước tiến lớn không chỉ cho hòa bình Trung Đông mà còn cho an ninh toàn cầu".

Một tín hiệu đáng mừng là hôm 27/8/2024 mới đây, Đại Giáo chủ Ali Khamenei, lãnh đạo tối cao của Iran, tuyên bố "không có rào cản" trong việc tái khởi động đàm phán hạt nhân với Mỹ. Phát biểu của người có tiếng nói quyết định trong các vấn đề chiến lược của Iran trên được xem là dấu hiệu cho phép chính phủ của Tổng thống Masoud Pezeshkian vượt qua những "lằn ranh" để tiến hành đàm phán với Mỹ về chương trình hạt nhân Iran cũng như các vấn đề khác. Đáp lại tuyên bố trên, Bộ Ngoại giao Mỹ khẳng định, nước này coi “ngoại giao là cách tốt nhất để đạt được giải pháp hiệu quả và bền vững liên quan chương trình hạt nhân của Iran”. Đó có thể nói là những lời “hữu hảo” hiếm có giữa hai bên kể từ năm 2018 khi Mỹ đơn phương rút khỏi JCPOA khiến Iran quay trở lại với chương trình hạt nhân của mình.

Có thể nói, cho đến lúc này, sự xuất hiện của ông Pezeshkian đã đem đến không ít hy vọng mới. Dù lực lượng bảo thủ trong nước có thể không đồng tình với chính sách đối ngoại ôn hòa của ông nhưng khi một cánh cửa đã được “hé mở”, chúng ta thực sự mong các bên sẽ biết “chớp lấy thời cơ” để tạo bước đột phá. Nhà nghiên cứu David Gardner từ Financial Times nhận định, ông Pezeshkian cần có “sự linh hoạt và quyết đoán để thực sự biến những cơ hội này thành hiện thực”, bởi "thành công của ông sẽ không chỉ là sự thành công của Iran mà còn là một bước tiến quan trọng cho hòa bình và ổn định ở Trung Đông".