Gửi bình luận
 |
Bìa minh họa tác phẩm của Nguyễn Khải. |
Sống tự trọng, có trách nhiệm
Bà Hiền còn là một người Hà Nội giàu lòng tự trọng, có tinh thần trách nhiệm với cộng đồng. Đây là một nét đẹp khác trong nhân cách của bà Hiền ở phương diện con người công dân. Đó là một tinh thần trách nhiệm không được thể hiện qua những lời nói bốc đồng ồn ào, hời hợt, mà được thổ lộ một cách sâu sắc. Việc hai người con lần lượt xung phong đi bộ đội vào Nam chiến đấu và thái độ, cách ứng xử của bà Hiền thể hiện rõ điều đó.
Khi người con trai đầu xung phong nhập ngũ, bà trả lời câu hỏi của nhân vật tôi: “Tao đau đớn mà bằng lòng, vì tao không muốn nó sống bám vào sự hi sinh của bạn bè. Nó dám đi cũng là biết tự trọng”. Ba năm sau, người anh ở chiến trường không có tin tức gì về, đứa em lại xung phong đi bộ đội. Lần này bà nói: “Tao không khuyến khích, cũng không ngăn cản, ngăn cản tức là bảo nó tìm đường sống để các bạn nó phải chết, cũng là một cách giết chết nó”, “Tao cũng muốn được sống bình đẳng với các bà mẹ khác, hoặc sống cả hoặc chết cả, vui lẻ thì có hay hớm gì”.
Trong lời thổ lộ của bà Hiền bộc lộ những giằng xé âm thầm giữa nỗi lo âu và ý thức danh dự. Không một bà mẹ nào muốn con gặp hiểm nguy gian khổ nhưng không bà mẹ nào muốn con sống đớn hèn và nhục nhã. Giữa sự sống chết và danh dự của bản thân, bà Hiền đã lựa chọn danh dự, dù rằng đây là một lựa chọn đầy đau đớn. Sự lựa chọn của bà Hiền thể hiện cách ứng xử đầy tự trọng của một người Hà Nội. Bà không che giấu nỗi đau của mình cũng không vờ vui vẻ ồn ào.
Với bà, đây là một quyết định khó khăn, đau đớn nhưng hợp lý nhất. Như vậy, với bà Hiền thì lòng tự trọng chính là cái gốc, là nền tảng của cách sống của mọi ứng xử ở con người, kể cả ý thức công dân hay tinh thần yêu nước. Quả thực, chỉ có lòng tự trọng, ý thức về nhân cách và danh dự của bản thân mới giúp con người làm chủ được mình, biết lựa chọn cách sống và hành động đúng với nhân cách.
Cốt cách hào hoa, thanh lịch
Một nét đẹp khác trong nhân cách của bà Hiền là lối sống lịch lãm, sang trọng của người Tràng An. Lối sống đó là biểu hiện cho một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, hào hoa, thanh lịch, yêu cái đẹp.
Ngay trong những hoàn cảnh rất khó khăn thiếu thốn ở miền Bắc những năm tháng chiến tranh, bà Hiền vẫn không bỏ một nếp sống quen thuộc. Bà vẫn duy trì nền nếp sinh hoạt một tháng một lần tổ chức một bữa ăn bạn bè gồm các cựu công dân Hà Nội “Bàn ăn trải khăn trắng, giữa bàn có một lọ hoa nhỏ, bát đặt trên đĩa, đũa bọc trong giấy bản”.
Trong điều kiện phải thích nghi với cuộc sống giản đơn, nghèo nàn, thậm chí là lam lũ của xã hội thời ấy, bà và những người bạn vẫn không quên và muốn được sống những khoảnh khắc sang trọng, lịch sự, văn minh, xứng đáng với tư cách và giá trị của họ. Bà cũng như các bạn bè của mình khi cần cũng biết sống cho mình, biết bỏ bộ đồng phục hóa thân thành những con người khác để những con người yêu cái đẹp phải ngắm nhìn. Đó chính là biểu hiện của lòng tự trọng, của ý thức về giá trị nhân cách không để bị đánh mất mình trong hoàn cảnh thay đổi của thời cuộc.
Nét nhân cách này của bà Hiền được tác giả tô đậm ở phần cuối truyện. Sau nhiều năm sống ở Thành phố Hồ Chí Minh, người cháu có dịp ra Hà Nội đến thăm bà cô của mình vào một ngày giáp Tết. Bà Hiền đã già đi nhiều, nay đã trên 70 tuổi nhưng vẫn giữ nguyên phong thái và nếp sống lịch thiệp như xưa. Chi tiết về cái phòng khách được bày biện trang nhã mà không cầu kì gợi nên cái trầm tích văn hóa cổ kính của Hà Nội, nhưng đồng thời cũng là nơi phô diễn văn hóa của chủ nhân.
Hình ảnh bà Hiền đang cẩn thận tỉ mỉ lau đánh cái bát men ngọc dùng đựng hoa thủy tiên ngày Tết toát lên một nếp sinh hoạt, một nét văn hóa của đất Thăng Long luôn tự tại, ung dung, điềm tĩnh, không bao giờ thái quá. Đó là vẻ đẹp của một văn hóa sống bền vững, sâu xa vượt qua tất thảy mọi biến thiên xô bồ thăng trầm của xã hội.
Trước những lời phàn nàn của người cháu về sự hỗn tạp, thiếu văn minh, xuống cấp trong lối sống và cách giao tiếp của một bộ phận người Hà Nội, nhất là lớp trẻ, bà Hiền không trả lời mà kể lại câu chuyện về sự sống lại của cây si đền Ngọc Sơn. Bà ngẫm ra điều kì diệu về thiên địa tuần hoàn, cái vào ra của tạo vật không thể lường trước được. Hình ảnh cây si đền Ngọc Sơn sống lại là một biểu tượng giàu ý nghĩa.
Những biến động dữ dội của xã hội, những thay đổi của lịch sử chẳng khác nào như cơn bão lớn kia khiến nhiều giá trị vốn bền vững và quen thuộc của đời sống đã bị lung lay bật gốc, tưởng như sắp tiêu tan. Nhưng sự sống rất huyền nhiệm. Những giá trị tốt đẹp đã được hình thành và xây đắp từ bao đời sẽ được đặt lại đúng với vị trí của nó. Cũng như mọi thứ xô bồ, hỗn tạp của Hà Nội hiện thời chỉ là những rác nổi trên bề mặt của đời sống, rồi đến lúc nó sẽ bị cuốn đi để một Thủ đô với 1.000 năm văn hiến, với sự thanh lịch của người Tràng An sẽ trở lại.
Bà Hiền chính là một hạt bụi vàng, một sự vật nhỏ bé khiêm nhường mà cao đẹp, quý báu. Lời bình luận ở cuối truyện của nhân vật, người kể chuyện thể hiện một tình yêu sâu nặng, một niềm ngưỡng mộ thiết tha đối với văn hóa đất Kinh Kỳ: “Một người như cô phải chết thật tiếc, lại một hạt bụi vàng của Hà Nội rơi xuống chìm sâu vào lớp đất cổ. Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất Kinh Kỳ chói sáng những ánh vàng”.
Ánh vàng ấy là phẩm giá người Hà Nội, là cái truyền thống, cốt cách người Hà Nội, một Hà Nội linh thiêng và hào hoa. “Lớp người này không còn vương sót lại bao nhiêu – nó là một thứ “Hà Nội vang bóng một thời”. Lớp người này có một cái gì đó sang và đẹp. Họ khôn ngoan thật, nhưng biết tự trọng. Khôn ngoan để thích ứng với thời thế, nhưng không chịu để mất niềm tin riêng, cốt cách riêng. Ấy là một lối sống, một nền nếp văn hóa riêng dường như mang linh hồn nghìn xưa của đất đế đô thanh lịch, là một di sản quý rất cần trân trọng như trân trọng những ngôi nhà cổ, những phố cổ của Hà Nội vậy”... (Nguyễn Đăng Mạnh).
