TRƯỜNG HỌC VÙNG BIÊN - ‘Ngôi nhà chung’ vẫn còn chật hẹp

Trường bán trú khó gánh chức năng "nội trú"

Mường Lèo xã biên giới đặc biệt khó khăn của tỉnh Sơn La. Dù không sáp nhập đơn vị hành chính với các xã khác, nhưng Mường Lèo có diện tích tự nhiên hơn 37.575 ha, trong khi dân số không nhiều. Toàn xã hiện có 780 hộ, với 5 dân tộc Thái, Mông, Khơ Mú, Lào, Kinh, sinh sống tại 13 bản.

Trong điều kiện kinh tế-xã hội còn nhiều khó khăn, ngân sách Nhà nước là nguồn lực chủ đạo để đầu tư cho giáo dục ở Mường Lèo. Do chưa có trường dân tộc nội trú (DTNT) nên từ nhiều năm nay, Trường dân tộc bán trú Tiểu học và Trung học cơ sở (DTBT TH&THCS) Mường Lèo là "ngôi nhà chung" của con em đồng bào các dân tộc trên địa bàn.

Theo thầy Lò Văn Thư, Quyền Hiệu trưởng Trường DTBT TH&THCS Mường Lèo, trường có quy mô bình quân mỗi năm trên 800 học sinh (HS) từ lớp 1 đến lớp 9. Địa bàn xã rộng, dân cư lại sinh sống phân tán, cơ sở vật chất trường lớp chưa đáp ứng nên ngoài điểm trường chính tại bản Liềng thì nhà trường vẫn đang duy trì 5 điểm trường lẻ; điểm gần cũng khoảng 10km, điểm xa nhất lên tới 30km.

"Giao thông đi lại khó khăn nên với HS lớp 1, lớp 2 ở các bản xa trung tâm sẽ bố trí học ở điểm lẻ. Từ lớp 3 trở đi, các em sẽ về bán trú tâp trung tại điểm chính", thầy Thư cho biết.

Theo thầy Thư, việc thực hiện co cụm điểm lẻ, sắp xếp dồn HS học tại điểm trung tâm dẫn đến nhu cầu sinh hoạt bán trú lớn, nhưng chỉ tiêu bán trú của nhà trường chưa đáp ứng được. Năm học 2025-2026, nhà trường có 880 HS thì có 577 HS bán trú; năm học 2024-2025 có 836 HS thì có 538 HS bán trú.

Với bình quân khoảng 300 HS/năm học không được thụ hưởng chính sách bán trú thực sự là một rào cản cho sự nghiệp giáo dục ở xã nghèo Mường Lèo. Hiện thu nhập bình quân đầu người của xã dù đã tăng 17,1 triệu đồng so với năm 2020 nhưng cũng mới chỉ đạt 27,6 triệu đồng/người/năm; tỷ lệ hộ nghèo vẫn chiếm 43,04% tổng số hộ, chưa tính hộ cận nghèo.

Không riêng Mường Lèo của tỉnh Sơn La mà ở nhiều xã biên giới trên cả nước, do chưa có trường DTNT nên các trường DTBT phải thực hiện chức năng nội trú. Nhưng quy chế hoạt động và cơ chế, chính sách của trường DTBT khác với trường DTNT nên đã ảnh hưởng đến hoạt động của các trường cũng như quyền lợi của HS thuộc diện thụ hưởng chính sách nội trú.

Báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) cho thấy, thực hiện Nghị định số 66/2025/NĐ-CP (thay thế Nghị định số 116/2016/NĐ-CP), HS ở trường DTNT và trường DTBT đều được học tập, sinh hoạt ăn ở tại trường và được hưởng các chính sách hỗ trợ học tập của Nhà nước, nhưng định mức khác nhau. Theo đó, ngân sách chi trung bình khoảng 23 triệu đồng/năm học cho một HS ở trường DTNT, còn ở trường DTBT chỉ trung bình khoảng 16 triệu đồng/HS/năm học.

Chưa đủ vững cho ước mơ bay xa

Theo báo cáo của Bộ GD&ĐT, ở 248 xã biên giới đất liền sau sắp xếp hiện có khoảng 625.255 HS đang theo học tại 956 trường phổ thông; trong đó có 332.019 HS có nhu cầu nội trú, bán trú, chiếm 53,1% tổng số HS.

Tuy nhiên, 248 xã này hiện chỉ có khoảng 160 trường phổ thông DTBT (chiếm khoảng 16,7% tổng số trường). Số trường này chỉ đáp ứng nhu cầu bán trú cho 51.131 HS (chiếm khoảng 8,18% tổng số HS phổ thông tại các xã biên giới đất liền.

Ngoài ra, tại 248 xã hiện có 22 trường phổ thông DTNT, với quy mô 7.644 học sinh; chỉ chiếm 2,3% về tổng số trường và 1,2% số HS phổ thông trên địa bàn.

Tính chung cả 2 loại hình trường thì khu vực biên giới trên đất liền hiện mới chỉ có gần 59.000 HS được nội trú, bán trú; đồng nghĩa còn khoảng hơn 273.000 HS có nhu cầu nhưng chưa được hưởng nội trú, bán trú, ngày ngày vẫn phải đi về trên con đường gập ghềnh để đến trường, nuôi ước mơ tri thức.

Theo kết quả Điều tra thông tin kinh tế-xã hội của 53 DTTS lần thứ III (được Bộ Dân tộc và Tôn giáo công bố tháng 7/2025), khoảng cách trung bình từ nhà đến trường của HS người DTTS ở khu vực biên giới bậc Tiểu học là 2,6 km, bậc THCS là 4,7 km, cao hơn mức chung của 53 DTTS. Khoảng cách từ nhà đến trường quá xa đã hạn chế học sinh DTTS tiếp cận các cơ sở cung cấp dịch vụ giáo dục công lập.

Một thực tế cũng cần lưu ý, ở hầu hết các xã biên giới trên đất liền chưa có trường phổ thông DTNT, còn các trường phổ thông DTBT được đầu tư chỉ để thực hiện chức năng bán trú. Nhiều điểm trường vốn chỉ được thiết kế để "giữ chân" học trò trong giờ học đã phải "gánh" thêm chức năng nội trú trong bối cảnh điều kiện cơ sở vật chất vừa thiếu về số lượng, yếu về chất lượng.

Trở lại Trường DTBT TH&THCS Mường Lèo, tỉnh Sơn La để thấy rõ hơn điều này. Theo Báo cáo số 208/BC-BTTH&THCSML ngày 23/5/2025, nhà trường hiện có 47 phòng học; trong đó có 22 phòng kiên cố, 25 bán kiên cố. Phòng Hội đồng trường thì đang tận dụng nhà ăn tiểu học sau sáp nhập; chưa có các phòng chức năng, phòng học bộ môn.

Đặc biệt là trường đang thiếu trầm trọng CSVC cho công tác bán trú. Hiện nhà trường có 577 HS bán trú, nhưng chỉ có 28 phòng ở cho HS, bình quân 20,6 HS/phòng; nhà ăn, bếp nấu cũng chỉ có 2 phòng.

Toàn trường có 55 biên chế cán bộ, giáo viên thì chỉ có 19 phòng công vụ, trong đó mượn 4 phòng bán trú của HS; Hệ thống nước sinh hoạt phục vụ bán trú và các hoạt động nhà trường chưa ổn định, chưa có hệ thống nước sạch theo quy định.

Đây cũng là thực trạng ở hầu hết các trường phổ thông DTBT khu vực biên giới trên đất liền. Theo báo cáo của Bộ GD&ĐT, điều kiện CSVC của các trường phổ thông tại 248 xã biên giới đất liền còn đang rất khó khăn, thiếu hụt nghiêm trọng, khó bảo đảm phục vụ học tập, sinh hoạt nội trú, bán trú cho HS.

Đặc biệt, tỷ lệ kiên cố hóa phòng học ở khu vực biên giới thấp nhất cả nước; còn nhiều phòng học tạm, phòng học mượn, tranh tre, nứa lá. Nhiều phòng học bộ môn và các hạng mục phục vụ sinh hoạt nội trú, bán trú của HS chưa có hoặc có nhưng chất lượng so với tiêu chuẩn quy định rất thấp.

Trước thực trạng đó, Bộ Chính trị đã thống nhất chủ trương đầu tư xây dựng các trường phổ thông nội trú liên cấp TH&THCS tại 248 xã biên giới đất liền tại Thông báo số 81-TB/TW ngày 18/7/2025. Đây là quyết sách kịp thời, nhân văn và mang tầm chiến lược, là bước đi bài bản từ sớm, từ xa phục vụ công tác phát triển nguồn nhân lực người DTTS, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội, bảo đảm quốc phòng-an ninh của đất nước trong tình hình mới.

Tại Lễ khởi công xây dựng Trường liên cấp TH&THCS xã Si Pa Phìn, tỉnh Điện Biên ngày 27/7/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm đã khẳng định: "Xây dựng trường lớp không chỉ để các cháu có điều kiện học tập tốt hơn, mà còn là hướng tới mục tiêu lâu dài để nâng cao chất lượng đời sống Nhân dân vùng biên giới, góp phần giữ gìn chủ quyền lãnh thổ quốc gia từ gốc rễ, đó là con người, là cộng đồng dân cư gắn bó với đất, với rừng, với đường biên cột mốc".