Những nét phác họa lịch sử 'Bên chiến hào'

Tác phẩm “Điểm dừng quân”.

Nhân kỷ niệm 60 năm ngày thành lập Phòng Hội họa Giải phóng (B11), hướng tới kỷ niệm 47 năm ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2022), Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh trưng bày 97 tác phẩm ký họa trong triển lãm “Bên chiến hào”, gợi nhớ thời kỳ lịch sử của miền Đông Nam Bộ cùng tinh thần lạc quan của thế hệ cha ông giữa mưa bom bão đạn.

Những trang sử bằng tranh

“Các họa sĩ của Phòng Hội họa Giải phóng (B11) vừa chiến đấu, vừa sáng tác rồi triển lãm ngay bên chiến hào. Những bức ký họa được treo trên dây dọc theo một đoạn đường hành quân, người đi đầu sẽ thực hiện nhiệm vụ treo tranh và người cuối cùng sẽ gom tranh đem về căn cứ” -  Ông Trần Thanh Bình, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh.

Họa sĩ Huỳnh Phương Đông vốn nổi tiếng với những bức ký họa thời chiến. Trải qua hai cuộc trường chinh chống Pháp và chống Mỹ, số ký họa của ông lên đến 20.000 bức. Có thể nói, Huỳnh Phương Đông và tác phẩm của ông là nhân chứng sống của cuộc chiến.

Luôn mang theo thuốc nước, bút chì, giấy ra chiến trường, người họa sĩ đã nằm giữa cơn mưa bom đạn với tinh thần sẵn sàng ghi lại những khoảnh khắc hào hùng của dân tộc.

Họa sĩ Huỳnh Phương Đông có tên khai sinh là Huỳnh Công Nhãn, học tại Trường Mỹ nghệ Thực hành Gia Định (École des Arts Appliqués de Gia-Dinh, tuyển vào năm 1941) và Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam (1957 - 1963). Ông là họa sĩ – chiến sĩ tham gia cả hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.

Ông lấy tên con trai Huỳnh Phương Đông làm bí danh từ năm 1963, khi vượt Trường Sơn vào chiến trường miền Đông Nam Bộ, công tác tại Phòng Hội họa Giải phóng (B11). Sau Ngày Thống nhất đất nước (30/4/1975) đến khi qua đời (2015), ông vẫn dùng bí danh này làm bút danh chính thức trong họat động mỹ thuật.

Triển lãm “Bên chiến hào” gợi nhớ về các triển lãm bên chiến hào đã thực hiện trong thời kỳ kháng chiến, một ý tưởng để động viên tinh thần đồng đội ngoài mặt trận.

Các họa sĩ của Phòng Hội họa Giải phóng đã vừa chiến đấu vừa sáng tác rồi triển lãm ngay bên chiến hào, những bức ký họa được treo trên dây dọc theo một đoạn đường hành quân, người đi đầu sẽ thực hiện nhiệm vụ treo tranh và người cuối cùng sẽ gom tranh đem về căn cứ.

Ký họa của Huỳnh Phương Đông gồm những bức vẽ nhanh bằng chì, bút sắt, mực đen, thuốc nước, phấn màu… ký họa ngay tại chiến trường. Đây là những trang sử bằng tranh vô giá, là một tập tài liệu mỹ thuật quý và hữu ích cho việc tìm hiểu nghệ thuật tạo hình thời kháng chiến.

Nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi nhận định: “Họa sĩ Huỳnh Phương Đông có cái mà người Pháp gọi là “coup de crayon” (nét phác để đời). Nét bút của ông có cái gì đó rất vững vàng, mạnh mẽ mà dâng đầy xúc cảm.

Dường như khi ông đặt bút xuống, những cảm nhận mỹ quan đi thẳng từ con tim ông qua ngón tay tràn ra giấy, quyết liệt và dứt khoát. Tôi tự hỏi không biết ông có chỉnh sửa gì trên những ký họa đó không, hay một khi đã lan tỏa ra từ tâm trí thì ý tưởng đó hình thành một cách bền vững và hoàn mỹ?”.

Ký họa thành ảnh thờ!

Xem triển lãm “Bên chiến hào”, nhà nghiên cứu mỹ thuật Lý Đợi cho rằng: Họa sĩ Huỳnh Phương Đông vốn được mặc định là gắn liền sáng tác với kháng chiến và tuyên truyền, nhưng xem triển lãm của ông thì thấy không chỉ có như vậy.

Ký họa chân dung của Huỳnh Phương Đông chủ yếu vẽ những người trong chiến tranh - thuộc phe kháng chiến - nhưng ít vẽ với khí thế sẵn sàng chiến đấu và hi sinh, mà là những lúc ngơi nghỉ bên chiến hào.

“Các ký họa ấy có đủ thời gian để nắm bắt nhân vật, lột tả được tâm tư, tính cách. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều ký họa của ông sau này cũng chính là ảnh thờ, khi các nhân vật ấy hi sinh trong chiến tranh”, ông Lý Đợi cho biết.

Triển lãm trưng bày 97 bức tranh, chủ là những ký họa chân dung, vẽ bên chiến hào từ đầu thập niên 1960. Sau hơn 50 năm khi đã lùi xa chiến hào, xem lại những ký họa này, công chúng thấy thêm những ý nghĩa khác và đời sống khác - điều mà có lẽ chính thời cuộc của Huỳnh Phương Đông cũng không nghĩ đến.

“Tôi vẽ chân dung hàng trăm bè bạn và đồng chí. Nhiều bạn bè của tôi hồi đó là những chàng trai, những cô gái còn rất trẻ, nhưng họ vô cùng dũng cảm trên chiến trường. Tôi có trách nhiệm gìn giữ kỷ niệm về họ...”, họa sĩ Huỳnh Phương Đông từng chia sẻ như vậy.

Ông Trần Thanh Bình - Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, triển lãm “Bên chiến hào” cũng là sự tái hiện những cuộc triển lãm mỹ thuật trong chiến khu xưa, hoặc có khi tranh được treo dọc theo các chiến hào tại chiến trường miền Đông Nam Bộ nhằm động viên tinh thần đồng đội ngoài mặt trận của các họa sĩ Phòng Hội họa Giải Phóng (B11).

Trong 97 bức tranh, có 82 bức ký họa chân dung là những bà má Nam Bộ, cán bộ chiến sĩ, nữ biệt động, chị nuôi trên đất Thép, xạ thủ trẻ. 15 bức ký họa sự kiện lịch sử, trên trận địa, cảnh sinh hoạt trong chiến khu. Có thể nói, đây là những trang sử bằng tranh vô giá, là một tập tài liệu mỹ thuật quý và hữu ích cho một giai đoạn ác liệt nhất trong lịch sử Việt Nam.

Người trẻ tái hiện bên chiến hào

“Việc sắp đặt các chương, mục và các mảng chữ kèm hình ảnh một cách hợp lý đưa đến cách đọc sách mới, rất nhẹ nhàng, dễ hiểu, xoay quanh vấn đề “bí danh” của một họa sĩ nổi tiếng vẽ về chiến trường. “Bí danh Huỳnh Phương Đông” là một nỗ lực và thể hiện niềm đam mê của các tác giả trẻ dành cho các giá trị truyền thống” - Bà Đặng Thị Bích Ngân, Giám đốc Nhà xuất bản Mỹ thuật.

Cũng trong dịp triển lãm những bức tranh chưa từng công bố, Nhà xuất bản Mỹ thuật cũng giới thiệu cuốn sách “Bí danh Huỳnh Phương Đông” do hai tác giả trẻ Phạm Hoàng Việt và Nguyễn Hùng Cường biên soạn.

Như nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi nhận định: “Những bức vẽ của họa sĩ Huỳnh Phương Đông như đi thẳng từ chiến trường lên trang giấy. Chúng không phải là những bức ký họa thông thường để dựng tranh, mà đã là một tác phẩm hoàn chỉnh với đầy đủ cảm xúc, sự sống động và tâm hồn”.

Chính điều này đã làm những người trẻ, dẫu không sinh ra trong cuộc chiến nhưng cảm nhận được trọn vẹn nỗi đau của thế hệ đi trước.

Năm 15 tuổi, Phạm Hoàng Việt lần đầu nhìn thấy tranh của họa sĩ Huỳnh Phương Đông được in trong ba tập ký họa “Miền Nam Việt Nam - Đất nước, con người”. Choáng ngợp vì các tác phẩm nhưng tận 25 năm sau, Hoàng Việt mới có dịp gặp gia đình họa sĩ và nung nấu ý định thực hiện một cuốn sách về cuộc đời ông.

“Ông có khả năng phân tách những chuỗi chuyển động ra thành từng khoảnh khắc, nắm bắt và giữ lại một khoảnh khắc ưng ý nhất để đặc tả trong tranh. Có lẽ năng lực thiên phú đặc biệt này đã làm nên tên tuổi của họa sĩ Huỳnh Phương Đông – người họa sĩ mà tôi ngưỡng mộ, yêu mến”, Phạm Hoàng Việt chia sẻ.

Hoàng Việt (sinh năm 1982) vốn có tình yêu đặc biệt với nghệ thuật. Anh say mê những hình ảnh xưa, tranh vẽ, ký họa cũ, sách báo thời chiến. Anh sưu tập hơn 400 bức vẽ của họa sĩ Huỳnh Phương Đông.

Thực hiện cuốn sách “Bí danh Huỳnh Phương Đông” còn có Nguyễn Hùng Cường (sinh năm 1997). Hùng Cường là nhiếp ảnh gia, có cách tiếp cận mỹ thuật thông qua việc sắp đặt và trưng bày nội thất bằng những món đồ xưa.

Với cảm quan thiết kế thẩm mỹ, cả hai đã tạo nên một không gian nghệ thuật đặc biệt tại Bảo tàng Mỹ thuật TPHCM. Những bức mành tre được dựng lên để treo các tác phẩm, cây xanh chen nhau từ lối vào và tiếng chim hót ríu rít trong gian trưng bày - họ đã tái hiện một triển lãm được tổ chức ngay trong chiến hào, nơi họa sĩ Huỳnh Phương Đông thường bày tranh.

Theo bà Đặng Thị Bích Ngân - Giám đốc Nhà xuất bản Mỹ thuật, cuốn sách “Bí danh Huỳnh Phương Đông” dày 548 trang. Ngoài 250 ký họa được in, tập sách cũng giới thiệu đến độc giả góc riêng tư trong gia đình họa sĩ. Những bức thư tình mang nỗi niềm nhớ nhung, lo lắng, động viên lẫn nhau giữa ông và người vợ bị chia cắt hai miền trong suốt 10 năm.