Gửi bình luận
Cuối năm 1787, quân Tây Sơn kéo ra Bắc Hà lần hai. Khi đó vua Lê Chiêu Thống chạy sang Trung Quốc cầu cứu viện binh nhà Thanh. Trước tình hình nhiều biến loạn, Phan Huy Ích bỏ lên Sài Sơn, chấm dứt 14 năm làm quan với chính quyền nhà Lê.
Giữa năm 1788, khi Nguyễn Huệ trực tiếp cầm quân ra hỏi tội viên tướng thuộc quyền của mình là Vũ Văn Nhậm. Cùng với một số nho sĩ khác như: Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Thế Lịch, Nguyễn Bá Lan, Ninh Tốn, Đoàn Nguyễn Tuấn, Vũ Huy Tấn… đã ra hợp tác với Tây Sơn. Ông được Nguyễn Huệ trao chức Tả Thị lang bộ Hộ, tước Thụy Nham hầu.
Sau khi nhận chức tước, Phan Huy Ích theo Nguyễn Huệ vào Phú Xuân. “Hoàng Lê nhất thống chí” và các tác phẩm của Phan Huy Ích cũng xác nhận điều này. Cuối năm 1788, Lê Chiêu Thống rước quân Mãn Thanh sang hòng dựng lại cơ đồ nhà Lê. Để trả thù những người theo Tây Sơn, Lê Chiêu Thống đã sai đục bỏ tên của Ngô Thì Nhậm và Phan Huy Ích trên bia Tiến sĩ.
Sau khi phá được quân Thanh, Phan Huy Ích và Ngô Thì Nhậm được Quang Trung giao trọng trách thiết lập mối quan hệ bang giao với nhà Thanh. Cuối tháng 2 năm 1790, Phan Huy Ích cùng với Đại tư mã Ngô Văn Sở được cử trong phái đoàn do Phạm Công Trị đóng giả vua Quang Trung dẫn đầu sang Trung Quốc mừng vua Càn Long 80 tuổi.
Thăng trầm đời làm quan
Nhiều nguồn sử liệu cho biết, để đón tiếp đoàn sứ do Quang Trung giả dẫn đầu, vua Càn Long đã chi tới 800 nghìn lượng bạc. Kết quả, đoàn sứ bộ của vua Quang Trung giả được vua Càn Long tiếp đón nồng hậu, thậm chí còn biếu nhiều vật phẩm quý báu.
Tác phẩm “Tinh sà kỷ hành” của Phan Huy Ích viết trong thời điểm đi sứ đã miêu tả tường tận nghi lễ đón tiếp long trọng của triều đình nhà Thanh. Tất cả hành trình từ ải Nam Quan đến Yên Kinh, sứ đoàn nước ta cũng được một đội quân hộ tống.
Đến địa phương nào, Tuần phủ các tỉnh phải ra nghênh đón, mở yến tiệc chiêu đãi. Đích thân Tuần phủ phải đi theo đoàn sứ để sắp xếp nhằm đảm bảo an toàn cho sứ bộ. Nghi thức đón tiếp này được thực hiện nghiêm túc trong suốt cuộc hành trình cả đi lẫn về.
Năm 1792, sau khi về nước, Phan Huy Ích được thăng chức Thị trung ngự sử ở tòa Nội các, rồi lại được phong làm Thượng thư bộ Lễ. Cũng trong năm này, vua Quang Trung mất đột ngột. Ông đã cố gắng phò tá vị vua trẻ là Quang Toản, hòa giải mâu thuẫn giữa các tướng nhưng không ngăn nổi đà suy vi của Tây Sơn.
Năm 1802, Nguyễn Ánh đem quân ra Bắc. Phan Huy Ích bị bắt cùng với Ngô Thì Nhậm và Nguyễn Gia Phan, sau đó bị đem ra đánh đòn tại Văn Miếu. Sau trận đòn, Ngô Thì Nhậm qua đời do bị đánh bằng gậy có tẩm thuốc độc.
Vào năm 1804, Gia Long muốn định lại tên nước, bèn cử Phan Huy Ích soạn một bài tuyên cáo. Nội dung được ông chép lại trong“Dụ Am thi văn tập”, có đoạn: “Xuống chiếu cho thần dân trong thiên hạ đều biết: Trẫm nghĩ, xưa nay các bậc đế vương dựng nước, ắt có đặt quốc hiệu để tỏ sự đổi mới, hoặc nhân tên đất lúc mới khởi lên, hoặc dùng chữ nghĩa tốt đẹp, xét trong sử sách chứng cớ đã rõ ràng…
Xem qua sổ sách, trẫm xét núi sông nên đặt tên tốt để truyền lâu dài… Ban đổi tên An Nam làm nước Việt Nam. Từ nay trở đi, cõi viêm bang bền vững, tên hiệu tốt đẹp gọi truyền, ở trong bờ cõi đều hưởng phước thanh ninh”.
Năm 1814, Phan Huy Ích trở về quê ở làng Thu Hoạch sống bằng nghề dạy học, sau đó lại ra Sài Sơn an dưỡng, nhưng vẫn cố vấn về bang giao với nhà Thanh cho triều vua Gia Long, thảo những văn kiện gửi nhà Thanh. Cũng trong khoảng thời gian này, ông đã hoàn chỉnh bản dịch tác phẩm “Chinh phụ ngâm” của Đặng Trần Côn - mà người diễn Nôm đầu tiên là Đoàn Thị Điểm.
TS Nguyễn Hữu Mùi - nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm cho biết: “Sau Lê Quý Đôn, có lẽ Phan Huy Ích là người để lại nhiều trước tác văn họa. Về thơ, theo thống kê chưa đầy đủ có tới 600 bài. Về văn,ông cũng để lại nhiều tác phẩm đồ sộ với hàng trăm bài. Ngoài ra, ông còn để lại nhiều văn bia, bi ký. Ông mất ngày 13/3/1822 tại quê nhà”.
Làm quan trải ba triều đại, không tránh khỏi những lúc thăng trầm. Tuy nhiên, giới sử học luôn đánh giá ông là người có nhiều đóng góp cho đất nước hậu thế tôn kính và thờ phụng nghiêm cẩn tại nhà thờ dòng họ Phan Huy tại Sài Sơn. Tên của ông cũng được đặt cho các con phố ở các thành phố lớn như Hà Nội, TPHCM, Đà Nẵng…
