Phiên âm tiếng nước ngoài trong sách giáo khoa có bất cập?

Theo phản ánh của một số giáo viên và học sinh, phiên âm tên tiêng nước ngoài trong sách giáo khoa hiện nay gây bối rối cho người dạy và học. Các từ được phiên âm Việt hóa mà không có chú thích nguyên dạng như Bra-xin, Ác-hen-ti-na, Vê-nê-xu-ê-la, Ni-ca-ra-goa,... khiến người học thấy bất cập. 

Trong sách giáo khoa, tên các địa danh, người nước ngoài được Việt hóa theo phiên âm. Cách viết này khiến nhiều người không xác định được địa điểm, nhân vật nào đang được nhắc đến. Sách giáo khoa môn Tiếng Việt lớp 4 tập 1 có bài về cách viết tên người, tên địa lý nước ngoài. Theo đó, các danh từ riêng này đều được Việt hóa theo phiên âm.

Trong một số trường hợp, người lớn gặp khó khăn khi trẻ muốn biết thêm về các địa danh hay nhân vật đó vì từ cách viết, họ cũng khó có thể liên tưởng đến tên trong nguyên ngữ của chúng.Cụ thể, trong sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 4, tập 1, trang 78, ví dụ cho cách viết tên người có Lép Tôn-xtôi, Mô-rít-xơ Mát-téc-lích, Tô-mát Ê-đi-xơn.

Sách Luyện tập Tiếng Việt lớp 4 tập 1 dành cho buổi học thứ hai – lớp học 2 buổi/ngày (NXB Giáo dục Việt Nam) cũng đề cập các tên riêng như Li-ép Tôn-xtôi, An-phông-xơ-đô-đê, Hen-rích Hô-nếch-cơ, Béc-tôn Brếch.

Dù là giáo viên tiểu học, cô Hồng Mai (Lâm Đồng) thừa nhận hiện nay, những cái tên với cách viết trên chỉ tồn tại trong sách giáo khoa. Thậm chí, khi được hỏi Hen-rích Hô-nếch-cơ, Béc-tôn Brếch, Mô-rít-xơ Mát-téc-lích là ai, cô còn khựng lại, không thể liên tưởng đến nhân vật nào. Cô Mai tra cứu các tên này trên mạng và ngạc nhiên khi cách viết theo hệ chữ Latin của các danh từ riêng này lần lượt là Erich Honecker, Bertolt Brecht, Maurice Maeterlinck.

PGS.TS Phạm Văn Tình, Tổng Thư ký Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, cho biết trong sách giáo khoa từ lớp 1 đến lớp 12, tên riêng của người, địa danh nước ngoài được Việt hóa theo phiên âm. Cách làm này thuận tiện khi học sinh chưa đủ kiến thức để nhận diện nguyên ngữ.

Tuy nhiên, nó cũng có bất cập vì nhiều khi, phiên âm các tên riêng chưa chuẩn. Ông đánh giá việc phiên âm chuẩn xác như nguyên ngữ rất khó.

Cách viết phiên âm danh từ riêng từ tiếng nước ngoài có thể gây ra hậu quả không nhỏ. Khi quen với dạng mô phỏng cách đọc chưa chắc đã chuẩn xác như vậy, sau này, tiếp xúc các văn bản khác, các em phải hồi cố, tìm sự liên tưởng giữa hai tên, thậm chí có những trường hợp không liên tưởng được vì chính âm, chính tả khác biệt quá lớn.

Ngoài ra, PGS.TS Phạm Văn Tình cho biết sách giáo khoa chưa có bảng phiên âm chuẩn mà chủ yếu căn cứ phiên âm của các chuyên gia hoặc tác phẩm văn học đã được xuất bản.

“Chúng ta mới chỉ có chuyển tự, tức là hai ngôn ngữ theo hệ thống chữ viết khác nhau thì đưa về một hệ thống chữ viết như tiếng Nga theo hệ chữ Kirin được chuyển về hệ khác như Latin. Tiếng Đức, Tây Ban Nha, Pháp, Anh đều có cách đọc khác nhau, lấy tiếng Anh đọc tiếng Đức không đúng nhưng không phải ai cũng biết tiếng Đức để đọc. Do đó, tôi nghĩ nên ghi nguyên dạng, có thể mở ngoặc đơn thêm cách đọc tham khảo”, ông Tình nói.

Ông Tình cho biết thêm hiện tại, những người biên soạn sách giáo khoa, các nhà ngôn ngữ đang tranh luận về việc liệu có nên sử dụng nguyên ngữ thay vì phiên âm. 

Đồng tình với phản ánh của giáo viên và học sinh về việc phiên âm tên riêng nước ngoài trong sách giáo khoa hiện nay bộc lộ nhiều bất cập, GS.TS Nguyễn Minh Thuyết cho biết, ngay từ khi soạn thảo Chương trình GDPT mới, ông và các đồng sự đã nhận thấy, theo chương trình này, tất cả học sinh đều được học ngoại ngữ từ lớp 3, việc đọc và viết tên riêng, thuật ngữ nước ngoài không gặp nhiều khó khăn.

"Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng như hiện nay, nếu tiếp tục áp dụng hình thức phiên âm tên riêng và thuật ngữ nước ngoài như trước đây sẽ gây khó khăn cho học sinh trong việc tham khảo tài liệu nước ngoài hay tham gia các kỳ thi quốc tế. Mặt khác, việc phiên âm còn dẫn tới tình trạng mỗi sách giáo khoa, mỗi nhà xuất bản phiên âm một cách" - GS Thuyết nói.

Vì những lí do trên, GS Thuyết đã soạn thảo quy định về chính tả trong chương trình, sách giáo khoa phổ thông để tham mưu cho Bộ GDĐT ban hành. Sau nhiều lần hội thảo lấy ý kiến các chuyên gia ngôn ngữ và giáo dục, Bộ GDĐT đã ban hành quy định đó theo Quyết định số 1989/QĐ-B GDĐT ngày 25.5.2018.

Theo quy định nói trên, “trường hợp tên được viết bằng chữ Latin thì viết nguyên dạng chữ Latin, ví dụ: Victor Hugo, Albert Einstein, Thomas Edison, Paris, New York,...”; “trường hợp tên không được viết bằng chữ Latin thì viết như cách viết trong tiếng Anh, ví dụ: Aleksandr Pushkin, Moscow, Tokyo, Fuzhou, Zhejiang, Nile, Cleopatra,…”. 

Chỉ riêng sách giáo khoa và các tài liệu dành cho học sinh tiểu học được “sử dụng hình thức phiên âm, có gạch nối để nối các âm tiết trong cùng một bộ phận tạo thành tên. Ví dụ: Tô-mát Ê-đi-xơn, Mát-xcơ-va, Pa-ri, Tô-ky-ô,...".

Sách giáo khoa và các tài liệu dành cho học sinh lớp 4, lớp 5, bên cạnh hình thức phiên âm, cần chú thích nguyên dạng (hoặc chú thích cách viết trong tiếng Anh) khi tên riêng lần đầu tiên xuất hiện dưới hình thức phiên âm trong sách. Ví dụ: Tô-mát Ê-đi-xơn (Thomas Edison), Mát-xcơ-va (Moscow), Pa-ri (Paris), Tô-ky-ô (Tokyo). Ngoài hình thức đặt chú thích trong ngoặc đơn, có thể chú thích ở chân trang hoặc bên lề trang sách.

Tuy nhiên, sau khi Chính phủ ban hành Nghị định 30 ngày 5.3.2020 về công tác văn thư, Bộ GDĐT lại ra quyết định mới, quy định SGK tất cả các cấp học phiên âm tên riêng nước ngoài.

“Khi được lãnh đạo Bộ GDĐT hỏi ý kiến, tôi đã nói với các đồng chí lãnh đạo là việc sửa đổi quy định viết tên riêng nước ngoài của Quyết định số 1989 là không cần thiết, vì phạm vi điều chỉnh của Nghị định 30 đã được nêu rõ tại Điều 1 là quy định về công tác văn thư và quản lý nhà nước về công tác văn thư.

Tuy nhiên, vì muốn bảo đảm sự thống nhất giữa cách viết trong sách giáo khoa với cách viết trong các văn bản hành chính, Bộ GDĐT đã ra quyết định, yêu cầu các nhà xuất bản tổ chức xuất bản sách giáo khoa thực hiện việc viết hoa theo quy định tại Nghị định 30, có thêm bảng tra cứu tên riêng nước ngoài ở cuối sách, hoặc từ gốc cạnh phiên âm" - GS Thuyết chia sẻ.

Theo GS.TS Nguyễn Minh Thuyết , Việt Nam đang thiếu luật về ngôn ngữ và văn tự, đặc biệt chưa có cơ quan nào phụ trách về vấn đề này.

"Đây là vấn đề cần đưa ra bàn bạc và thảo luận nghiêm túc để khắc phục kịp thời. Nhiều nước trên thế giới đã thực hiện điều này, ví dụ Trung Quốc giao Viện Hàn lâm khoa học xuất bản định kỳ các tập sách hướng dẫn phiên âm tên riêng, thuật ngữ nước ngoài sang tiếng Trung Quốc.

Nhưng nước ta chưa có cơ quan nào phụ trách vấn đề này, dẫn đến việc thiếu đồng bộ trong cách viết, mặc dù việc viết tên riêng và thuật ngữ nước ngoài trong tiếng Việt thuận lợi hơn tiếng Trung Quốc rất nhiều lần" - GS Thuyết nhận định.

Tổng chủ biên Chương trình GDPT mới đề nghị Bộ GDĐT sớm giải quyết vấn đề này; nếu cần thì khẩn trương xin ý kiến chấp thuận của Chính phủ.