Học vị cùng danh vọng của Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính là kết quả của quá trình bền chí học tập không ngừng suốt từ tuổi “tam thập nhi lập”, qua tuổi trưởng thành chín chắn “tứ thập nhi bất hoặc” đến tuổi “tri thiên mệnh” mới đạt ước nguyện. Và sau đó bước vào giai đoạn hành đạo của người quân tử, mang tài năng, tri thức giúp dân, giúp nước.

Kể chuyện bút nghiên cử nghiệp của Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính để thấy một hình mẫu về người có chí kiên trì theo đuổi ước mơ nơi cửa Khổng sân Trình. Bài học về sức mạnh lòng kiên trì và ý chí quyết tâm bền bỉ phấn đấu để biến ước mơ hoài bão thành hiện thực vẫn nguyên giá trị.

Theo các nguồn sử liệu, Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính mất năm 1647, để lại nhiều di sản văn thơ mà hiện vẫn còn lưu lại bài “Văn tế” ở đình làng và một số văn bia các chùa: Trấn Quốc, Vĩnh Thái, Cha Lư, văn bia cầu Bái Giang... Ông luôn giữ nếp sống giản dị, thanh bạch, cho đến khi ông mất - gia đình vẫn sống trong ngôi nhà tre mái rạ ở quê nhà.

Hiện tượng độc đáo của khoa bảng

Trong gần 1.000 năm khoa bảng phong kiến (1075 -1 919), nước ta đã tổ chức 187 khoa thi đại khoa, lấy đỗ gần 3.000 tiến sĩ, song chỉ có 47 người chiếm ngôi vị Trạng nguyên. Trong 47 vị Trạng nguyên sử sách ghi lại, có 6 người đỗ đầu cả thi Hội và thi Đình, 1 trong 6 người đó là Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính.

Theo Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh, hiện nay tại đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính còn bảo lưu được nhiều di vật cổ giá trị. Trong đó, đặc biệt hơn cả là 3 tấm bia đá dựng khắc dưới thời Lê - Nguyễn.

Tấm bia “Nguyễn Xuân tộc gia phả ký” kích thước cao 120cm, các cạnh diềm bia soi gờ chỉ rộng 41.5cm, đế bia hình vuông, giật 3 cấp thu nhỏ dần, rộng 59cm, dầy 16cm. Bia kiểu tứ diện được tạc bằng chất liệu đá xanh nguyên khối, phần phía trên tạo dáng mái long đình đỉnh đặt búp sen, thân bia chia làm 2 phần: Trán bia bên trên chạm nổi 1 con rồng uốn khúc hình sin với đầy đủ bộ phận, xung quanh trang trí vân mây đao mác, bên dưới chạm nổi dòng chữ Hán tên bia kiểu chân phương còn khá rõ nét, lòng bia chữ khắc ở hai mặt, hai mặt còn lại để trơn.

Hai tấm bia “Xuân tộc thạch bi ký” kích thước như nhau đều cao 81,5cm, rộng 48cm, dầy 8,5cm. Bia được tạc bằng đá gan gà nguyên khối, trán bia hình chóp nón trang trí khắc chìm đôi rồng lá chầu mặt trời, diềm bia để trơn không trang trí.

Bia đá ở đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính chứa đựng nhiều giá trị to lớn về mặt lịch sử, văn hóa và nghiên cứu khoa học. Nội dung văn bia liệt kê cụ thể chính xác thế thứ, tên thụy hiệu, học vị, quan tước… các đời của dòng họ kể từ cụ thủy tổ đến đời thứ 13. Trải 13 đời dòng họ Nguyễn Xuân có 12 vị đỗ đạt, gồm: 1 Trạng nguyên, 1 tiến sĩ, 3 hương cống, 1 Giải nguyên, 2 nho sinh trúng thức, 3 sinh đồ, 1 vị đỗ tam trường.

Ngoài 3 bia đá ấy, tại đền Lừ ở Hoàng Mai (Hà Nội) vẫn còn tấm bia đá “Dịch Lư kiều bi ký” do Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính soạn khắc. Tấm bia này cũng ghi rõ lai lịch, thân thế, sự nghiệp, quan tước… của người cháu Trạng nguyên là tiến sĩ Nguyễn Xuân Đỉnh.

Tháng 8/2022, Ban Quản lý di tích tỉnh Bắc Ninh đã tổ chức hội thảo khoa học “Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính - Danh nhân khoa bảng thời Lê Trung Hưng”. Hội thảo đã thu hút sự quan tâm tham gia của đông đảo các nhà nghiên cứu khoa học.

Hội thảo khoa học về Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính diễn ra tại Bắc Ninh vào tháng 8/2022.

Tại Hội thảo, các đại biểu tập trung lý giải, chứng minh, làm rõ các nội dung: Con người Nguyễn Xuân Chính và những đóng góp của ông cho gia đình, dòng họ, quê hương, đất nước. Một số bài tham luận cũng đề xuất những giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị, ý nghĩa di tích lịch sử văn hóa đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính.

Theo PGS Phạm Quốc Sử - Khoa Việt Nam học (Đại học Sư phạm Hà Nội), Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính là một hiện tượng độc đáo của lịch sử văn hóa Việt Nam. Ông đỗ tới Trạng Nguyên, học vị cao nhất của khoa cử phong kiến Việt Nam khi đã 50 tuổi. Điều này chứng tỏ ông càng già càng mẫn tiệp, trí tuệ vượt trội.

Ngoài ra, thành tích khoa bảng mà ông gặt hái được vào thời kỳ mà nền khoa cử nhà Lê vừa mới chấn hưng được mấy chục năm - khi nền chính trị, xã hội, văn hóa đất nước đang chuyển biến mạnh mẽ. Điều đó cho thấy ông là con người thực học và tiên tiến, rất cần cho sự nghiệp phục hưng toàn diện của nhà Lê.

PGS Phạm Quốc Sử cũng khẳng định, Trạng Nguyên Nguyễn Xuân Chính sinh ra ở thời kỳ phát triển của lịch sử Việt Nam trung đại cả về kinh tế, văn hóa và xã hội nên ông được thừa hưởng và hội tụ tất cả những tinh hoa của thời đại. Nền giáo dục lúc đó có nhiều tiêu cực, nhưng ở giai đoạn học hành và khoa cử của Nguyễn Xuân Chính, nền giáo dục ấy cũng có nhiều tiến bộ, có nhiều ưu việt so với nền giáo dục thời Mạc.