Nguyễn Trí Vị luôn có ý thức góp sức xây dựng quê hương, khích lệ chí khí hậu sinh. Ông là người góp phần quan trọng trong việc xây dựng Văn miếu Đan Phượng, là người soạn bài ký cho bia “Văn miếu Đan Phượng huyện bút ký” đặt tại Văn miếu Đan Phượng.

Nguyễn Trí Vị đã hoàn thành chức trách của một vị Tế tửu, góp phần củng cố, phát triển nền giáo dục nước nhà, được triều đình đánh giá là người có tâm thuật, hành sự cung kính trung cần.

Năm 1743 Nguyễn Trí Vị qua đời, hưởng thọ 74 tuổi. Nhà vua hay tin đã phong tặng ông là Đặc tiến Kim tử Vinh lộc Đại phu, Công bộ Hữu thị lang Đan Sơn bá, và ban cho 500 quan tiền để làm ma chay, 200 quan cho con cháu dùng vào việc thờ cúng hàng năm.

Sơn Đồng còn giữ khá trọn vẹn các di tích liên quan đến sự học xưa.

Ân nghĩa người xưa

Ngày nay về Sơn Đồng vẫn được nghe câu chuyện về ngôi nhà “nhất dạ tất thành” làm trong một đêm. Đây là chuyện có thật, nói lên lòng biết ơn, tình nghĩa của những con người thanh liêm dù ở chức cao vọng trọng.

Chuyện được kể thế này: Cụ Nguyễn Viết Thứ người làng Sơn Đồng bấy giờ đang giữ chức Hình bộ thượng thư, Tham tụng, Tể tướng của phủ Chúa (thời Lê - Trịnh) thì có một chuyện xảy ra ở thôn Đông Lao cũng ở huyện Hoài Đức cách Sơn Đồng không xa có ông Nguyễn Công Triều làm quan Trấn phủ xứ Sơn Tây.

Vì muốn giúp quê xây dựng đền, chùa, nên khi vâng lệnh vua đi đắp đê ở khu vực Sơn Tây, ông Triều có mượn con voi của triều đình, tranh thủ về kéo gỗ, giậm nền nhà. Chẳng may con voi bị chết.

Theo luật triều đình bấy giờ, muốn thoát tội thì phải đền, bằng cách làm con voi bằng tre to đúng bằng con voi thật, đổ đầy tiền vàng vào đấy nộp cho triều đình thì thoát tội, bằng không thì bị xử rất nặng. Thực tế toàn bộ gia sản của ông Nguyễn Công Triều bấy giờ có đổ vào cũng không đủ cho bốn cái chân voi.

Bí quá ông Nguyễn Công Triều tìm đến Tể tướng Nguyễn Viết Thứ cầu cứu. Cụ Nguyễn Viết Thứ rất ái ngại, vì nể tình ông Nguyễn Công Triều về tuổi tác, lại là đồng hương nên nhận lời tìm cách giúp đỡ.

Cụ Thứ vốn gần gũi với chúa Trịnh Căn, rảnh rỗi chúa lại mời cụ đánh cờ. Một lần hai người chơi cờ, cụ Thứ giả thua liền ba ván. Thấy vậy chúa Trịnh Căn hỏi: “Sao khanh hôm nay lại đánh cờ như vậy?”. Cụ Thứ nói: “Thần đang có một việc khó xử”. Chúa hỏi: “Chuyện gì thì cứ nói ra”.

Bấy giờ cụ Thứ mới bảo: “Có anh nông dân đi cày thuê, hôm dắt con trâu của chủ đi cày không may bị gió, trâu chết, nhà chủ lại bắt đền con trâu, thấy tội quá”.

Chúa nghe thì bảo: “Nó nghèo thế thì lấy gì mà đền, thôi cứ giải hòa, không phải đền”. Lúc đó cụ Thứ liền quay sang hỏi chúa: “Dạ, thế việc của Nguyễn Công Triều, ý chúa thế nào ạ?”. Chúa nghe rồi cười, bảo: “Thôi không bắt đền nữa”. Thế là Nguyễn Công Triều thoát tội.

Ngôi nhà “nhất dạ tất thành” do Đô đốc Nguyễn Công Triều xây tặng cụ Nguyễn Viết Thứ.

Thăm ngôi nhà cổ “nhất dạ tất thành”, nghe lại câu chuyện kỳ thú của người xưa - một nét đẹp về đối nhân xử thế cần được nhân lên khi văn hóa xứ Đoài hòa vào mạch chảy văn hóa Thăng Long. Gian chính giữa, bức hoành phi ba chữ “Đức dã viễn” (giữ Đức lâu dài) vẫn ánh màu vàng son, như nhắc nhở các thế hệ sau về tâm - đức tiền nhân.

Nghe tin nhờ cụ Thứ nói đỡ mà mình thoát tội, một lần biết cụ Thứ về quê, ông Nguyễn Công Triều mang theo vàng bạc đến xin gặp để trả ơn. Lúc ông Nguyễn Công Triều đến thì trời vừa chập tối, cụ Thứ đón tiếp niềm nở nhưng nhất quyết không nhận những thứ ông Triều mang đến.

Biết không thể lay chuyển được cụ Thứ, ông Triều nhìn quanh ngôi nhà rồi nói: “Tổ tiên là tổ tiên chung, mà quan lớn ở ngôi nhà xuềnh xoàng thế này, cho tôi làm một cái nhà để thờ tổ tiên”. Cụ Thứ không muốn nhận, nên nói thách là nếu làm xong trong một đêm thì nhận, vì cụ nghĩ không thể làm được ngôi nhà trong một đêm.

Nghe vậy Nguyễn Công Triều lập tức xin phép ra về, ngay trong đêm huy động hàng trăm người, chia làm nhiều tốp, tốp đắp nền nhà, tốp xây tường gạch, tốp dỡ hậu cung của ngôi nhà mới dựng nhưng chưa lợp, vận chuyển lên Sơn Đồng rồi lắp ráp và dựng lại trên nền mới…

Đến khoảng 4 giờ sáng thì ngôi nhà 5 gian, 2 chái dài 18m đã hoàn thành. Chính cụ Thứ cũng kinh ngạc, vì ngôi nhà chỉ làm trong một đêm. Trải qua mấy trăm năm, ngôi nhà vẫn còn vững chắc, nguyên vẹn đến ngày hôm nay.

Theo những hậu duệ của dòng họ Nguyễn tại đây cho biết, ngôi nhà trên tuy được Đô đốc Nguyễn Công Triều xây tặng nhưng sau này cụ Nguyễn Viết Thứ đã cho một người cháu ở và dựng một ngôi nhà khác làm nơi thờ tự. Ngôi nhà trải qua khá nhiều thăng trầm nhưng vẫn giữ được phần khung chính.