Cặp đôi cô - cháu tài hoa

Nữ sĩ Đoàn Thị Điểm và Đoàn Lệnh Khương là 2 cô cháu đã dệt thành những giai thoại bất hủ về chữ nghĩa ở quê hương phố Hiến và khắp thành Thăng Long.

Đoàn Thị Điểm sớm nổi tiếng tài sắc, nên càng lớn càng được nhiều người đến cầu hôn. Trong đó có nhiều bậc danh sĩ đương thời như: Nhữ Đình Toản, Nguyễn Công Thể...

Phụ nữ thời đó không có điều kiện thi cử ngang hàng với nam giới. Tuy vậy, Đoàn Thị Điểm không kém tiếng ở đất kinh kỳ về văn thơ. Bà là người phụ nữ đầu tiên mở trường dạy học ở làng Chương Dương (nay là Thường Tín, Hà Nội). Trong số học trò của bà có người đã đỗ đạt cao, như Đào Duy Doãn đỗ tiến sĩ năm 1763.

Đoàn Thị Điểm đã ghi dấu son trong nền giáo dục - lần đầu tiên trong lịch sử có một phụ nữ mở trường dạy học. Đặc biệt, bà được biết đến là một nhà thơ tài danh, để lại nhiều tác phẩm nổi tiếng trong tập “Truyền kỳ tân phả” và “Nữ trung tùng phận”, một số tác phẩm dịch như “Chinh phụ ngâm”.

Người cháu của nữ sĩ Đoàn Thị Điểm là Đoàn Lệnh Khương cũng nổi tiếng không kém. Năm Lệnh Khương lên 9 tuổi thì phụ thân qua đời, bà được cô Điểm đem về nuôi dạy.

Chuyện cũ ở địa phương kể rằng: Một hôm Lệnh Khương đang đi chợ, có ông lão chạy ra đón đường thưa chuyện. Ông nói: “Thưa cô, nghe tiếng cô là người hay chữ nên nhờ cô giúp cho một việc. Tôi nay già yếu, cô làm phúc cho đôi câu đối có thể kiếm miếng ăn. Gặp đám hiếu hay đám hỷ tôi đều có thể dùng được”.

Đoàn Lệnh Khương đọc: “Nhất đức tại thiên tùy sở phú/ Thất tình ư ngã khởi vô tâm”. Bà giảng giải, người ta ở đời gặp may hay rủi, vui hay buồn tất cả là tùy ở cái đức.

Hình minh họa 2 cô cháu nữ sĩ Đoàn Thị Điểm và Đoàn Lệnh Khương.

Vế thứ nhất đối với việc vui hay buồn đều hợp, vế thứ hai nghĩa là con người có 7 tính nên khi gặp việc vui thì lòng cũng vui, mà gặp việc buồn cũng buồn được. Do đó, vế thứ hai có thể là lời chúc mừng mà cũng có thể là chia buồn.

Có thuyết nói rằng, Đoàn Lệnh Khương từng được tiến cử vào cung làm vợ Hoàng tử Lê Duy Kỳ nhưng bà từ chối. Số phận của Lệnh Khương khá giống với người cô Đoàn Thị Điểm. Tài sắc trọn vẹn nhưng tình duyên lận đận, 31 tuổi mới làm vợ kế của quan Đốc đồng xứ Sơn Nam Nguyễn Xuân Huy.

Sau này, nữ sĩ Đoàn Lệnh Khương về Thăng Long mở lớp dạy học, ngụ ở phường Hà Khẩu (Hoàn Kiếm). Học trò theo rất đông, xa gần đều gọi là nữ học sư.

Trong “Danh nhân Hà Nội” do cố GS Vũ Khiêu chủ biên nhận định nữ học sư Đoàn Lệnh Khương là nhà giáo dục nổi tiếng nhất của Thăng Long từ thời dựng nước đến thế kỷ 19 - bên cạnh các danh nhân Chu Văn An, Lương Thế Vinh, Nguyễn Văn Siêu.

Bà chúa thơ Nôm

Chân dung nữ sĩ Hồ Xuân Hương trong sách 'Giai nhân di mặc' năm 1916.

Nữ sĩ Hồ Xuân Hương quê gốc Nghệ An nhưng sinh trưởng ở Thăng Long. Tư chất thông minh, bản lĩnh, trải đời, ưa xướng họa thơ ca và được xem là một tài nữ nổi tiếng đương thời.

Giới học thuật nước ta từng tranh cãi về xuất thân của Hồ Xuân Hương. Người khẳng định bà là nhân vật có thật, người lại cho rằng hư cấu. Lý do bởi không có bất cứ tư liệu cổ điển nào chép về lai lịch và hành trạng của Hồ Xuân Hương, bà chỉ thực sự được hậu thế biết đến qua sách “Giai nhân di mặc”.

Theo các tư liệu của họ Hồ Nghệ An, nữ sĩ Hồ Xuân Hương (1772 - 1822) là con của ông Hồ Phi Diễn. Cụ đồ Diễn đậu Tú tài năm 24 tuổi ra Hải Dương dạy học. Tại đây, cụ lấy lẽ một cô gái họ Hà ở Bắc Ninh. Hồ Xuân Hương là con của cụ đồ Diễn và người vợ thứ này.

Hồ Xuân Hương được cưới gả từ rất sớm, nhưng qua hai lần đò đều không viên mãn. Ban sơ, bà làm lẽ của một hào phú có biệt hiệu Tổng Cóc. Chung sống một thời gian khá lâu thì Hồ Xuân Hương dứt áo ra đi với một cái thai.

Có thuyết cho rằng, bà bỏ đi sau khi Tổng Cóc đã đột ngột từ trần, nhưng có thuyết cho rằng bà không chịu được điều tiếng của vợ con Tổng Cóc.

Vào ngày Hồ Xuân Hương trở dạ, Tổng Cóc đến đòi đón con về, nhưng người nhà họ Phạm nói lại là đứa bé đã mất khi vừa lọt lòng. Trong hôn sự lần sau, Hồ Xuân Hương làm lẽ của Tú tài Phạm Viết Ngạn, bấy giờ tại nhiệm Tri phủ Vĩnh Tường. Nhưng duyên phận chỉ được 27 tháng thì ông phủ Vĩnh Tường tạ thế.

Tuy nhiên, có thể thấy đa số các thuyết nói về tình duyên Hồ Xuân Hương đều rất mơ hồ. Nhưng điều mà người đời khâm phục ở nữ sĩ chính là tài thơ văn thiên phú với mệnh danh là “Bà chúa thơ Nôm”. Thơ Hồ Xuân Hương chia ra hai mảng riêng biệt với phong cách rất khác nhau: Thơ Nôm truyền tụng và “Lưu hương ký”.

Thơ Nôm truyền tụng bị một số người coi là tục, nhưng cũng phải công nhận là độc đáo. Lời thơ thể hiện nghệ thuật điêu luyện, bộc lộ thái độ ngổ ngáo của một phụ nữ phản kháng những định kiến, thói tục vô lý của xã hội.

“Lưu hương ký” với 52 bài thơ, được phát hiện năm 1964 gây ngạc nhiên vì nội dung các bài thơ dù vẫn rất trữ tình nhưng lại nghiêm trang khác hẳn thơ Nôm truyền tụng.

Tại Kỳ họp Đại hội đồng lần thứ 41 vào tháng 11/2021, UNESCO đã thông qua nghị quyết vinh danh, cùng tham gia kỷ niệm 250 năm năm sinh (1772 - 2022), 200 năm năm mất (1822 - 2022) của nữ sĩ Hồ Xuân Hương.