Vị nữ thần này sinh được 100 trứng nở ra 100 người con trai. Ít lâu sau, hai người chia tay vì bất hòa. Nữ thần muốn mang 100 người con trai theo mình về biển. Nhà vua đã tìm cách giấu 50 người con và để đánh lạc hướng người mẹ khi đi tìm con, nhà vua đã xăm da và nhuộm đen răng lũ trẻ để nữ thần không nhận ra được.

Tuy nhiên, truyền thuyết này có vẻ giống với “Lạc Long Quân và Âu Cơ” nhưng thật khó xác định tục này bắt đầu từ khi nào.

Cũng theo thuyết này, thì tục lệ nhuộm răng đen cho rằng xuất hiện từ thời Hùng Vương, tồn tại suốt mấy ngàn năm trong lịch sử văn hóa của người Việt. Và tục nhuộm răng luôn đi liền với tục xăm mình. Tuy nhiên giả thuyết chỉ dừng lại ở vấn đề giả tưởng, không có chứng cứ.

Theo “Lĩnh Nam chích quái” thì sứ thần nước Văn Lang trả lời vua nhà Chu (Trung Quốc) về tục ăn trầu rằng: “Người Việt có tục ăn trầu để khử mùi ô uế và nhuộm cho răng đen...”. Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” lại chỉ ghi lại lời vua Hùng về tục xăm mình, còn tục nhuộm răng không nói đến.

Sách “Lịch sử Việt Nam” có đoạn: “Về thời Hùng Vương, ai cũng xăm mình. Ai cũng búi tóc hoặc cắt tóc ngắn. Ai cũng thích đeo hoa tai và nhiều vòng tay. Người ta nhuộm răng, ăn trầu”. Trong bài hịch của vua Quang Trung khi kéo quân ra Bắc đánh giặc Thanh năm 1789 có câu liên quan đến tục nhuộm răng: Đánh cho để dài tóc/ Đánh cho để đen răng.

Tuy vậy, ở Đông Dương giới khảo cổ chưa bao giờ tìm thấy răng đen ở các sọ cổ cho phép xác minh niên đại của tục nhuộm răng. Trong khi các biên niên đời Chu của Trung Hoa và các văn bản được cho là của Tư Mã Thiên cho rằng, tục nhuộm răng đen có từ thế kỷ 3 trước Công nguyên.

Răng đen không do ăn trầu

Thuốc nhuộm răng của người Lự.

Hiện nay, người dân tộc Lự ở Lai Châu vẫn bảo tồn tục lệ nhuộm răng đen.

Răng không phải là sơn đen mà là nhuộm đen. Nhiều người từng cho rằng, tục nhuộm răng của người Việt là từ Trung Quốc truyền sang, do thời đó người Trung Quốc vì không muốn người Nam lẫn với người Bắc. Bởi vậy mà họ bắt người Nam phải nhuộm răng để phân biệt.

Tuy nhiên, ý kiến này không được tán đồng. Nhiều người lại nhập nhằng giữa tục nhuộm răng và tục ăn trầu, họ cho rằng do ăn trầu nên răng mới đen chứ không xem răng đen là một phong tục riêng của người Việt.

Tuy nhiên, sau này nhiều nhà khoa học khẳng định tục ăn trầu và tục nhuộm răng không có quan hệ gì với nhau. Bởi người ăn trầu mà không nhuộm răng thì răng có màu đỏ sẫm chứ không đen nhánh.

Theo khảo sát của nhà nghiên cứu Minh Phúc và Nguyễn Thị Loan thuộc Viện Nghiên cứu Hán Nôm, thì để có được hàm răng đen nhánh hạt huyền thì người ta cần phải trải qua nhiều công đoạn nhuộm công phu và cũng không kém phần gian nan.

Đầu tiên người ta bôi lên răng một thứ thuốc màu đỏ gọi là “thuốc ruộm răng đỏ”. Thứ thuốc này chẳng có gì liên quan tới loại sơn đen, không phải đỏ, chiết từ một số cây trầu.

Như vậy nói sơn răng là không đúng, cần phải thay thuật ngữ này bằng thuật ngữ mà người An Nam thường sử dụng là “răng ruộm đen”. Sau khi răng được nhuộm đỏ, người ta đắp lên răng một hỗn hợp gồm sắt và ta-nanh gọi là “thuốc ruộm răng đen” để răng có màu đen vĩnh viễn.

Không chỉ Việt Nam, nhiều nước châu Á cũng tồn tại tục lệ nhuộm răng.

Cũng theo khảo sát này, trong số 1.430 lính bản xứ do thực dân Pháp tuyển mộ từ nông thôn, có tới 1.037 người răng đen. Vì vậy, có thể tạm kết luận 80% dân quê Bắc Kỳ nhuộm răng đen, trong đó 60% ở độ tuổi từ 22 đến 26.

Tuy nhiên, tục này mai một dần và thể hiện khá rõ ở Nam Kỳ bởi hai tác động: Thứ nhất là số Hoa kiều tại đây khá đông; Thứ hai là sự phát triển nhanh chóng của nền văn minh phương Tây.

Một số nguồn sử liệu cũng cho biết, khoảng vào năm 1862 - khi nền văn minh Tây phương xâm nhập mạnh mẽ vào Việt Nam, và nhất là đầu những năm của thế kỷ 20, nhiều phụ nữ đã để răng trắng hay cạo hàm răng đen được nhuộm từ thuở mới thay răng để trở thành người phụ nữ mới nhằm tham gia vào công cuộc cải cách xã hội, phong trào nữ quyền, giải phóng.

Thời xưa mọi người đều thích nhuộm răng, và việc nhuộm răng trải qua nhiều giai đoạn. Ở nông thôn có người gọi thợ nhuộm răng là “thầy” - họ đi từ làng này sang làng khác để hành nghề. Ở kinh đô Huế lại có các “bà thầy” hành nghề cố định trong chợ. Thầy nhuộm răng thường vừa hành nghề vừa sản xuất thuốc nhuộm, thuốc xỉa.